(10) Narodziny ziemi torzymskiej

Po przejęciu przez Niemców ziemi lubuskiej w drugiej połowie XIII wieku nowi gospodarze z czasem podzielili ją na trzy części w granicach tożsamych z jej diecezją. Starą nazwę w brzmieniu Lebuser Land zachowano dla terenów położonych na lewym brzegu Odry. Obejmowała obszar z miastami Lebus, Frankfurt, Fürstenwalde, Müncheberg i Seelow. Tereny położone na brzegu prawym na dwie części oddzielała linia biegu Warty. Ziemie z okolicami obecnych miejscowości Boleszkowice, Kostrzyn, Dębno i Witnica znalazły się w granicach Nowej Marchii, zaś okolice Sulęcina, Ośna i Rzepina dorobiły się nazwy Sternberger Land, spolszczonej w roku 1945 na ziemię torzymską.

Zajmiemy się tutaj przedstawieniem okoliczności powstania nazwy Sternbeger Land – po roku 1945 przechrzczonej na ziemię torzymską – oraz jej dziejami.

Intrygująca nazwa

W tekście poprzednim była mowa o układzie zawartym 20 kwietnia 1249 roku, w którym w Bolesław Rogatka zrezygnował z połowy ziemi lubuskiej na rzecz arcybiskupa magdeburskiego Wilbranda, a w zachowanej dla siebie drugiej połowie zrezygnował ze swojej suwerennej władzy, oddając ją w ręce arcybiskupa i przejmując jako lenno, stając się tym samym poddanym metropolity.

W części przekazanej arcybiskupstwu znalazły się między innymi okolice Łagowa, Rzepina i Kowalowa, gdzie arcybiskup Wilbrand i jego następcy rozpoczęli organizowanie osadnictwa na zasadach wypracowanych na terenie ich włości nad Łabą, czyli według norm prawa magdeburskiego. Bliżej o nim była mowa w opowiastkach o kościołach jako pomnikach rewolucji agrarnej oraz o tworzeniu zespołów osadniczych i ich wsi. W uzupełnieniu dodajmy tu, że miasto Magdeburg już w roku 1035 otrzymało przywilej samorządu z inicjatywy arcybiskupa Wichmanna z Seeburga, spisany w roku 1188, który z czasem stał się dokumentem wzorcowym dla urządzania środkowoeuropejskich miast i wsi.

Arcybiskupi, podczas swych trwających przez 36 lat rządów na ziemi lubuskiej, osiedlili pomiędzy Rzepinem a Łagowem wielu kolonistów, względnie przekazali ziemie do jej skolonizowania rycerskim rodom von Klepzig, von Barby i von Strehle. Klepzigowie wywodzili się ze wsi Klepzig koło Landsberga w Anhalcie i w XIV wieku stali się najzamożniejszym rodem rycerskim ziemi torzymskiej, władającym kluczem kilkunastu wsi skupionych wokół zamku w Łagowie i jego handlowego podgrodzia.

Swe związki z Anhaltem mają następujące wsie ziemi torzymskiej, legitymujące się tam posiadaniem swych imiennych odpowiedników, z których być może przybyli tu koloniści: Grabow/Grabów, Beelitz/Bielice, Sandow/Sądów i Bergen/Bargów.

Mamy doniesienie z roku 1288, w którym arcybiskup Magdeburga Eryk potwierdził rycerzowi von Strehle posiadanie przez niego na ziemi lubuskiej wsi Hermersdorf w pobliżu Müncheberga oraz wsi Koryta koło Torzymia. W roku 1300 w torzymskim zespole osadniczym, na 150 łanach dziedzicznych oraz 50 łanach przypisanych do zamku, gospodarzył ród von Strehle. Ród ten wymarł w 1384 i odtąd w dziejach ziemi torzymskiej zanikł jego ślad.

Na okres owych 36 lat rządów arcybiskupów Magdeburga przypada władza arcybiskupa Konrada II von Waldeck-Sternberga, któremu przypisuje się założenie około roku 1266 zespołu osadniczego o nazwie Sternberg.

Intrygujący jest problem kariery nazwy tej niewielkiej wsi ze starym słowiańskim grodem i podgrodziem, która z czasem przeniosła się na miano całej prawobrzeżnej wobec Odry ziemi lubuskiej i po linię Warty w brzmieniu Sternberger Land.

Fakt ten bywa hipotetycznie wiązany z domniemanymi dalekosiężnymi, a niezrealizowanymi, planami arcybiskupa Konrada II, który tu, nad Ilanką, na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych tego obszaru wiodących z Magdeburga do Poznania i z Pomorza przez Santok na Śląsk, być może zamierzał stworzyć stolicę tej ziemi, jej centrum gospodarcze poszerzonego regionu. Znane są jego zainteresowania sprawami ekonomii. Z życiorysu arcybiskupa wiemy, że (przed objęciem urzędu metropolity) odpowiadał w arcybiskupstwie za finanse. Wiemy także o jego powiązaniach z istniejącą w Lubuszu mennicą, powstałą tu w okresie, gdy gród ten należał do arcybiskupów. Dostarczała dwustronnie bite fenigi, denary i być może także brakteaty na potrzeby lokalnych rynków tutejszych wsi lokowanych na prawie magdeburskim. Jego zamiary ulokowania się tutaj na stałe i rozszerzenie obszaru swych wpływów zdaje się potwierdzać fakt zakupu przez tego arcybiskupa od wdowy po księciu głogowskim Konradzie miasta Krosna z dwoma innymi zamkami łużyckimi.

W kręgu ludzi związanych z magdeburską metropolią musiano o tych ewentualnych planach arcybiskupa Konrada mówić, skoro po jego śmierci nazwa założonej być może przez niego wsi przeniosła się na całą ziemię w brzmieniu Sternberger Land.

Koniec władzy arcybiskupów magdeburskich na ziemi lubuskiej

Bezpośrednie związki tego arcybiskupstwa z ziemią lubuską trwały do roku 1287, w którym metropolita Eryk oddał w zastaw swemu bratu margrabiemu Ottonowi IV swoją jej część łącznie z drugą częścią Lubusza. Ponieważ zastaw nie został wykupiony, odtąd Askańczycy zostali jej niepodzielnymi władcami.

Z dziejów Torzymia

W roku 1300 w torzymskim zamku urzędował landwójt, stojący na straży respektowania przez poddanych norm prawa magdeburskiego. W roku 1509 urząd landwójta Torzymia pełnił Georg von Schlabrendorf, ówczesny mistrz joannitów słońskich, z inicjatywy którego w kościele słońskim założono niezwykłe sklepienia gwiaździste zdobione ponad 200 ozdobnymi zwornikami.

W XV wieku wśród zarządców zamku w Torzymiu pojawiło się nazwisko von Winning. Winingowie przybyli tu ze wsi Winningen w Anhalcie i jak się przypuszcza, rekrutowali się z grona ministeriałów arcybiskupstwa. Ministeriałami nazywano pozbawionych wolności osobistej ludzi dworskich z otoczenia feudalnych panów, którym niekiedy w uznaniu zasług dawano wolność i awansowano do stanu rycerskiego. Winningowie dzierżyli miasteczko Torzym i okoliczne dobra i wsie do roku 1724. W różnych okresach mieli swe posiadłości także we wsiach Kownaty, Mierczany, Walewice oraz w części Grabowa, Grabna i Pniowa.

Zbójeckie gniazdo?

W opracowaniach dziejów ziemi torzymskiej znaleźć można opisy wspólnej wyprawy na Torzym w roku 1506 karnego oddziału złożonego z rycerzy elektora Joachima I oraz rycerzy księstwa głogowskiego, którym w tym czasie zarządzał polski królewicz Zygmunt, syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. W jej wyniku miało dojść do zniszczenia tutejszego zbójeckiego gniazda rycerzy-rabusiów, znajdującego się w zamku Winningów.

Barwna historia, zdaniem współczesnych historyków, pozbawiona jest jednak źródłowych podstaw i zaliczyć ją należy do legend. Co nie znaczy, że Torzym wraz z całą Brandeburgią nie borykał się przez trzy wieki z plagą zbójectwa. Wiadomo, że ostatni margrabia z dynastii askańskiej, Waldemar Wielki, w celu jego zwalczania w roku 1313 powołał sąd krajowy oraz kilka sądów rejonowych z sądami rejonowymi. Dla ziemi lubuskiej ustanowił je w Lubuszu, Falkenhagen i w Torzymiu.

Ośrodek handlowy

Szersze znaczenie w regionie miał Torzym w roku 1424, kiedy istniała tu komora celna i miasteczko było znane z jarmarków końskich.

Il. Plan osady Sternberg z początków XX wieku według H.E. Kubacha (Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststernberg, s. 234)

Po wykształceniu się w tej okolicy obszaru osadniczego von Klepzigów z zamkiem w Łagowie oraz miast Ośno i Rzepin (jako silnych ośrodków gospodarczych), znaczenie Torzymia malało i przez wieki miał on status osady handlowej zaspokajającej potrzeby lokalnego rynku.

Zmiany przynależności administracyjnej

Ziemia torzymska do początków XV wieku była związana z Marchią Brandenburską jako odrębna jednostka administracyjna (wójtostwo) w granicach prowincji Transoderana, czyli Nowej Marchii. Tak było do początków XV wieku, gdy Nowa Marchia, bez ziemi torzymskiej, została sprzedana Krzyżakom. Ziemia ta była wtedy częścią Marchii lewobrzeżnej, zwanej wtedy Kurmarchią, czyli Marchią Elektorską.

W czasach, gdy Nowa Marchia była w posiadaniu Krzyżaków, Marchia Elektorska z ziemią torzymską znalazła się we władaniu elektorów z dynastii Hohenzolernów. Gdy po pół wieku Krzyżacy sprzedali im Nową Marchię, ziemia torzymska wróciła w skład Nowej Marchii. Jednak gdy Jan Hohenzollern w następnym wieku stał się margrabią z Kostrzyna, jego udzielne księstwo o nazwie Nowa Marchia obejmowało także ziemię torzymską, ale lewobrzeżna ziemia lubuska pozostała w Kurmarchii. W XIX wieku ziemia torzymska podzielona została na dwa powiaty rejencji frankfurckiej.

W roku 1945, wraz z wymianą ludności na tym terenie z niemieckiej na polską, Sternberg spolszczono początkowo na Toruń Lubuski, potem na Torzym. Odtworzono oba powiaty w dawnych granicach, które dzielą losy współczesnej Ziemi Lubuskiej z jej kolejnymi podziałami administracyjnymi. Wieś Torzym w roku 1994 otrzymała prawa miejskie.

Sprawy wyznaniowe

O tutejszej świątyni z czasów arcybiskupów magdeburskich, a potem margrabiów brandenburskich, brakuje danych. Co z zestawieniem na przykład z Ośnem, Rzepinem czy nawet Kowalowem, dziwi. Istnienie tutaj parafii po raz pierwszy stwierdzono w roku 1405, zatem kościół musiał być już wcześniej. Wiadomo, że świątynia istniejąca tu w roku 1664 miała konstrukcję ryglową, z czego może wynikać, że kamiennej świątyni tu nie było. W wieku następnym zbudowano kolejny kościół, który w roku 1824 strawił pożar. Nową świątynię parafianie ufundowali sobie, zamawiając projekt w słynnej berlińskiej pracowni Karla Friedricha Schinkla. Budowla spłonęła w roku 1945. Odbudowana w latach 1958–1960 pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, służy tutejszym katolikom.

W Torzymiu istnieje także parafia prawosławna pod wezwaniem św. Michała Archanioła.

Zbigniew Czarnuch