(11) Okoliczności ustanowienia Biskupstwa Lubuskiego

Gruntowne, rozległe i szybko wprowadzone przez pierwszych Piastów zmiany w utworzonym przez nich państwie, dokonane zgodnie z ówczesnym sposobem panowania, raczej bez pytania poddanych o zgodę, a bardziej ogniem i mieczem, naruszały stary, odwieczny ład społeczny ludności plemiennych państewek. Gdy do tego dodamy narzucenie Polanom siłą nowej wiary, niszczenie miejsc kultu starych wierzeń oraz eliminowane ich kapłanów, a także podboje plemion sąsiednich, to nie może zaskakiwać krwawy bunt  w latach 1034-1039 opisany szerzej w opowiastce o kościołach najdawniejszych z doszczętnym zrujnowaniem stryktury istniejącego państwa.

Od tego czasu kolejni Piastowie państwo polskie odbudowywali i rozbudowywali, organizując ośrodki  administracji państwowej i kościelnej, a w wyniku wojen przyłączając stopniowo utracone ziemie. Jednym z nich był Bolesław Krzywousty.

Bolesław III Krzywousty w wyobrażeniu Aleksandra Lessera

Początkowo książę małopolski, śląski i sandomierski, a w latach 1107-1138 książę Polski. Władca ten w programie jednoczenia ziem Polski zajął się także ziemiami środkowego Nadodrza wraz z Pomorzem i w roku 1113 opanował pomorskie graniczne grody na Noteci w ramach umacniania linii granicznej na tej rzece z grodami Santok, Drezdenko, Wieleń, Czarnków i Nakło. W sprawie Pomorza Zachodniego nie zmierzał do jego włączenia w granice Polski, poprzestając na poddaniu go politycznemu jej podporządkowaniu.

W efekcie kilku wypraw nad dolną Odrę i Bałtyk w latach  1119 -1123 Bolesław Krzywousty zdobył główne grody i ośrodki miejskie Pomorza Zachodniego jak Kołobrzeg, Białogard ze Szczecinem, wyspą Wolin wraz grodem Garz/Grodziec na wyspie Uznam oraz grody Pomorza Przedniego, dzisiaj leżące za Odrą, wymuszając na plemionach Słowian Połabskich: Redarach, Dołężanach, Wkrzanach oraz wschodnich plemionach Związku Lucickiego płacenie mu trybutu. Dokonał także podboju Rugii i uzależnił od siebie Sprewian i Łużyczan.

O sposobie ich opanowania dowiadujmy się z relacji Herborda, autora Żywota św. Ottona, opisującego ślady po bitwie pod Niekładzem (łac. Naclam) stoczonej w 1119 lub 1121roku koło Gryfic: „Także warowne i silne miasto Nakiel skruszył i podpalił, całą jego okolicę ogniem i żelazem spustoszył tak, że pokazywali nam mieszkańcy w różnych miejscach ruiny, zgliszcza i stosy trupów jeszcze w trzy lata potem, jakby po świeżej klęsce”. W konsekwencji tego najazdu książę pomorski z dynastii Gryfitów Warcisław I został zmuszony do hołdu i płacenia mu trybutu, przyjęcia chrześcijaństwa i wysyłania posiłków na organizowane przez niego wyprawy wojenne.

Brakteat (jednostronna moneta) „protekcyjny” Bolesława Krzywoustego

Książę opanował także Pomorze Wiślane. W Gdańsku, Głogowie oraz w Lubuszu utworzył nieznane dotąd w państwie Piastów graniczne marchie zależne bezpośrednio od władcy.

Najazdowi na Pomorze zorganizowanym w roku 1122 nadał charakter wyprawy misyjnej, w której udział wziął sprowadzony przez niego w tym celu ascetyczny mnich zwany Bernardem Hiszpanem. Kapłan ten, zwolennik reformy kościoła w duchu powrotu do prostoty pierwszych ewangelistów, wszedł do grodu Wolin w ubogich szatach i boso, co zaskoczyło mieszkańców, bowiem nie mogli zrozumieć, dlaczego wysłannik potężnego chrześcijańskiego Boga nie może sobie nawet pozwolić na kupno butów. Ciężko pobity, został uratowany przez pogańskich kapłanów, którzy uznali Bernarda za szaleńca i odesłali do Polski. Dziś Bernard uważany jest za pierwszego biskupa lubuskiego.

Po nieudanej pierwszej chrystianizacji Pomorzan Krzywousty w latach 1124-1125 zorganizował kolejną wyprawę misyjną, tym razem pod kierunkiem biskupa Ottona z niemieckiego Bambergu. Nie powtarzając błędu poprzednika, Otton przyjechał na misję w asyście duchownych niemieckich i polskiego oddziału zbrojnego, dowodzonego przez kasztelana santockiego Pawlika. Po przekroczeniu przez uczestników Noteci pod Santokiem, książę pomorski Warcisław powitał orszak na swojej ziemi. Dalej grupa misyjna udała się do Pyrzyc, gdzie odbył się pierwszy i zarazem jeden z największych masowych chrztów dokonanych w czasie tej misji.

Miejsce chrztu pyrzyczan, zwane Studnią św. Ottona, oznaczone jest dziś w tym mieście pomnikiem z kamiennym krzyżem

Pyrzyce były wówczas bardzo silną wspólnotą plemienną z 70. – jak podaje Geograf Bawarski – ośrodkami grodowymi (civitates). Na trasie wyprawy do Kamienia Pomorskiego, Wolina i Szczecina miano ochrzcić siedem tysięcy osób. Według autora żywotu biskupa Ottona ogółem w czasie tej wyprawy ochrzczono 22 165 Pomorzan. Potem była jeszcze jedna wyprawa biskupa Ottona na Pomorze. Ogólnie, jako ich plon, uznaje się założenie w 12 miejscowościach 14 kościołów.

Herbold podaje, że Bolesław Krzywousty podczas tych wypraw misyjnych uprowadził z Pomorza do Wielkopolski osiem tysięcy Pomorzan z żonami i dziećmi, których następnie osiedlił na pograniczu, by stanowili ochronę jego ziem.

Książę, dla umocnieniu swego stanu posiadania, jak i z zadaniem prowadzenia akcji misyjnej na opanowanych ziemiach Nadodrza i Połabia, podjął wolę ustanowienia dwu biskupstw: pomorskiego w Wolinie oraz lubuskiego w Lubuszu i wszczął w tej sprawie starania w Rzymie.

W odniesieniu do biskupstwa lubuskiego dokument jego ustanowienia się nie zachował. Metodą wnioskowania ustalono, że było to w okresie pobytu w Polsce legata papieskiego kardynała Idziego biskupa Tuskulum od maja 1123 do maja 1124 względnie stycznia roku następnego. Legat przybył tu z zadaniem dostosowania administracji kościelnej do nowych zdobyczy terytorialnych państwa polskiego. Hipotetycznie więc przyjęto uznawać, że stało się to około lat 1124-1125.

Tereny państw Słowian Połabskich w tym czasie podporządkowane były trzem arcybiskupstwom: Magdeburga, Hamburga i duńskiej metropolii w Lundzie. W spisie biskupstw duńskich, szwedzkich, norweskich i polskich z roku 1123 z terenu Polski wymienia się biskupstwa w Gnieźnie, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Płocku, ale Lubusza w tym spisie nie ma, co hipotezę o roli kardynała Idziego z Tuskulum w ustanowieniu biskupstwa uwiarygodnia.

Biskupstwo lubuskie, jak i później ustanowione biskupstwo w Wolinie, podporządkowane były arcybiskupowi gnieźnieńskiemu.

Arcybiskup gnieźnieński Marcin pełniący swój urząd w czasach Bolesława Krzywoustego. Miniatura z XVI wieku Stanisława Samostrzelnika z Żywotów Arcybiskupów Gnieźnieńskich

W świetle prawa kanonicznego był to jednak krok sporny, jako że granice diecezji braniborskiej sięgały po Odrę, a roszczenia do zwierzchności nad biskupstwem lubuskim i włocławskim zgłaszała metropolia w Magdeburgu, jeszcze długo potem roszcząc sobie prawa do Lubusza.

Lubusz był głównym grodem plemienia Lubuszan zbudowanym na polodowcowym wyniesieniu brzegu Odry, strzegącym najważniejszej przeprawy brodowej w obszarze Bramy Lubuskiej w Lubuskim Przełomie Odry. Leżał na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Brenny (dziś Brandenburg) do Gniezna i Poznania i drogi wodnej z Wrocławia do Szczecina.

Historyczna panorama Lubusza. W porównaniu z rzeczywistymi topograficznymi realiami miejscowości jej obraz jest zdeformowany

W XII wieku był tu gród kasztelański na wzgórzu zwanym Wieżycą, obok którego wzniesiono rezydencję biskupią na Górze Zamkowej lub Górze Biskupiej, a w pobliżu katedrę.

Terytorium diecezji w wieku XII było większe od tego w następnych stuleciach. Granica biskupstwa lubuskiego z czasem ustabilizowała się i na prawym brzegu Odry przebiegała w przybliżeniu lub korytem rzek: Myśli, Witny, Postomii i Pliszki. Na prawej zaś fragmentem Sprewy, następnie korytem strumienia Stobbenow przez miejscowość Bukow płynącego ku Odrze w Oderbruchu w rejonie lubuskiego Letschin.

Zbigniew Czarnuch