(15) Dlaczego z Lubusza do Górzycy?

Sztych przedstawiający Lubusz  w nieco zdeformowanej topograficznie szacie autorstwa anonimowego artysty, ilustr. za Wikipedią

 Spośród wszystkich miejscowości średniowiecznej diecezji lubuskiej wieś  Górzyca  z dziejami biskupstwa związana była najsilniej.

 Najpierw więzami ekonomicznymi, gdy w ramach uposażenia biskupów, być może jeszcze w okresie zakładania diecezji około roku 1125, obdarowano ich zespołem dziecięciu wsi oraz Górzycą w roli handlowego centrum.

Potem goryczą upokorzenia, gdy biskupi zostali wygnani z prestiżowego stołecznego Lubusza / Lebus, w którym posiadali okazały warowny zamek i budowaną od lat katedrę, a na nową siedzibę biskupstwa wyznaczono im zagubioną wśród bagien wieś, w której zmuszeni zostali do zbudowania od podstaw nowej katedry, pomieszczeń dla diecezjalnych urzędów i instytucji oraz reprezentacyjnej siedziby biskupa.

 A w końcu przeżyciem dramatu i klęski , gdy po 50 latach  trudu i znoju duszpasterzy i administratorów tego najmniejszego i najuboższego z wszystkich polskich biskupstw, nie oszczędzony był im widok doszczętnego unicestwienia przez wiernych diecezji, tego co  udało im się tutaj zbudować.

 Herb diecezji lubuskiej, ilustracja za Wikipedią

Górzyca leży nad Odrą przy drodze z Kostrzyna do Słubic, w dolinie Lubuskiego Przełomu Odry w tak zwanej Bramie Lubuskiej, na skraju wysokiej skarpy pradoliny tego przełomu, przy jego styku z Pradoliną Toruńsko Eberswaldzką.

Przy szosie z Górzycy do Słubic we wsi Owczary, na wysokiej skarpie pradoliny Odry znajdują się pozostałości po dużym dwuczęściowym grodzie. Gdy Bolesław Rogatka przekazywał arcybiskupom magdeburskim połowę ziemi lubuskiej, wymieniał  w dokumencie ważne grody. Był wśród nich Ponzin, przez Edwarda Rymara identyfikowany z Pamięcinem. Gdy wziąć pod uwagę fakt, że grodzisko w Owczarach znajduje się w pobliżu Pamięcina, można domniemywać, że ów ważny gród ziemi lubuskiej z dokumentu Rogatki jest tożsamy z dzisiejszym  grodziskiem w Owczarach. Hipoteza wymaga weryfikacji archeologicznymi badaniami, bowiem z powierzchniowych znalezisk wynika, że licznie występująca tutaj ceramika datowana jest na okres wcześniejszy i najstarsze fragmenty naczyń datowane są na VIII wiek.

Przełom Odry w rejonie Górzycy z grodziskiem w Oczarach i wsią Pamięcin na mapie turystycznej tych okolic

 Z grodziska w Owczarach roztacza się rozległy widok na dolinę Odry, z miejscem przeprawy brodowej przez koryto tej rzeki. Widać z niego na stronie niemieckiej wysokie wzniesienie w  Reitwein, gdzie na lewobrzeżnej  skarpie Lubuskiego Przełomu Odry znajduje się wyjątkowo okazałe podwójne grodzisko z VIII-IX wieku, robiące wrażenie warownej osady wzmocnionej siedzibą słowiańskiego władyki.

Pierwsza wzmianka o wsi Górzyca pochodzi dopiero z roku 1252. Trzy lata wcześniej książę śląski Bolesław Rogatka zawarł układ z arcybiskupem Magdeburga, na mocy którego połowa ziemi lubuskiej, a tym samym i diecezji, znalazła się w posiadaniu  archidiecezji magdeburskiej. Zmiana  suwerena wymagała starań u nowego władcy o potwierdzenie stanu posiadanych dóbr przez wasali jego państwa. Biskup lubuski Wilhelm I z Nysy w roku 1252 takie potwierdzenie otrzymał od arcybiskupa Wilbranda,  w zawartym z nim układzie dotyczącym podziału dochodów biskupstwa z arcybiskupstwem. Dochodów z czerpanych z ceł, mennic, z opłat kolonistów za zasiedlanie nowego łanu, z dziesięcin czy danin w miodzie. .Arcybiskupi otrzymali też prawo połowu ryb oraz polowań w dobrach biskupstwa. Na jego mocy biskupi lubuscy otrzymali przywilej pobierania cła z komory celnej w Lubuszu. Wśród miejscowości wymienionych w tym dokumencie znalazła się wieś Goriza (potem niemieckie Göritz, a po roku 1945 polska Górzyca).

Podobny układ biskup Wilhelm zawarł wkrótce z margrabiami brandenburskimi, gdy ci około roku 1252 otrzymali od Rogatki drugą cześć ziemi lubuskiej, w tym także drugą część stołecznego Lubusza, gdy pierwsza była w posiadaniu arcybiskupstwa magdeburskiego.

Miniatura z Kodeksu Mansse. Margrabia brandenburski Otto IV ze Strzałą (1266–1309) z żoną. Przydomek związany z trafieniem w czasie walk (1280 ) w głowę strzałą, której nie dało się usunąć – chodził więc przez pewien czas z grotem wbitym w czaszkę. Otto znany był także jako minnesinger, poeta liryczny oraz muzyk i siedem z jego pieśni zachowało się do dzisiaj. 

 Margrabiemu Ottonowi IV ze  Strzałą, jako swemu bratu arcybiskup Eryk oddał  w roku 1287 pod zastaw  magdeburską część ziemi lubuskiej, w tym drugą część Lubusza i odtąd Askańczycy władali już na całym jej obszarze.

Po opanowaniu  tej krainy  margrabiowie  Otto IV i Konrad odebrali biskupom lubuskim ośrodki handlowe w Boleszkowicach i w Ośnie.

Ośno Lubuskie. Kościół  świętego Jakuba, fot. Andrzej Wysoczański 

Według tradycji miejskiej Ośna margrabiowie mieli w roku 1298  przystąpić do budowy Górze Zamkowej kościoła pod wezwaniem św. Jakuba, na miejscu wcześniejszego małego kościoła zbudowanego w czasach biskupstwa z granitowych kwadr, wykorzystanych w fundamentach  nowej dużej świątyni z cegieł. Największego kościoła ziemi torzymskiej, konkurującego swym rozmiarem  z nowomarchijskim Kościołem Mariackim w Gorzowie.

W tym czasie trwał spór papiestwa z cesarstwem o inwestyturę, czyli prawo mianowania biskupów, co przenosiło się na niższy poziom drabiny feudalnej i także margrabiowie rozpoczęli starania o  podporządkowanie sobie biskupów na terytorium swego państwa. W celu osłabienia wpływów arcybiskupów Magdeburga posiadających prawo patronatu nad biskupstwem lubuskim  margrabiowie dążyli do jego przejęcia i przeniesienia siedziby diecezji do założonego przez nich Frankfurtu, gdzie biskup miał już swój dwór i gdzie osadzono kanoników oraz przekazano kapitule patronat nad tamtejszym kościołem Mariackim. Arcybiskup Konrad z zamiarem niedopuszczenia do tego, wymusił na biskupie Wilhelmie w roku 1276  przeniesienie siedziby biskupstwa i kapituły z Lubusza na teren margrabiom w kategoriach lennych niepodlegający. Wybrano  Górzycę.

Kanonicy nie chcieli się tu przenieść z Frankfurtu, ale na mocy porozumienia arcybiskupa z margrabią Albrechtem zostali do tego zmuszeni.

W Górzycy przystąpiono do wznoszenia katedry pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Do czasu zbudowania w nowym miejscu  budynków diecezjalnej administracji przejściowo siedzibą biskupa i kanoników było należące także do pierwotnego uposażenia diecezji miasto Seelow.

Miniatura. Średniowieczny król nadający biskupowi symbole urzędu, podaję za Wikipedią

Tutaj należy wyjaśnić, że zwierzchność arcybiskupów magdeburskich nad diecezją lubuską była tylko zwierzchnością lenną, świecką, bo w strukturze kościelnej biskupstwo lubuskie podlegało metropolii w Gnieźnie.

W tej trudnej i zagmatwanej sytuacji ich zależności od arcybiskupów Magdeburga i Gniezna w granicach państwa margrabiów, biskupi zmuszeni byli szukać złotego środka gwarantującego przetrwanie.

Przejawem tych poszukiwań było wystąpienie do kolejnych margrabiów z prośbą o wzięcie biskupstwa pod opiekę. Dokument protekcyjny 3 lutego 1317 roku wystawili margrabiowie Waldemar i Jan i odtąd biskupstwo znalazło się pod ich szczególną opieką. W dokumencie wymieniono nazwy posiadłości kościoła. Na ziemi torzymskiej wspomniane są w nim dobra biskupów w postaci osady handlowej („oppidum”) Górzycy oraz dziesięć wsi: Golice, Laski, Owczary, Radów, Radówek, Sienno, Spudłów, Stańsk, Świniary i Żabice.  Potwierdzono także dobra diecezji znajdujące się poza jej granicami, w  tym między w ziemi żagańskiej  z wsiami Koźlice, Grabowiec i Marcinów.

Zadeklarowana w dokumencie wola otoczenia stanu posiadania biskupstwa  szczególną opieką trwała krotko, bowiem po kilku latach obaj margrabiowie zmarli, a wraz z nimi wygasła dynastia Askańczyków i zaczęła się rujnująca kraj wojna o sukcesję po nich, w wyniku której biskupi zostali z Górzycy wygnani.

Zbigniew Czarnuch

Październik  2022