(17) Biskupstwo lubusko-ruskie

Henryk Brodaty jako jeden z najwybitniejszych książąt śląskich i władca ziemi lubuskiej otaczał tutejsze biskupstwo, w Polsce najmniejsze i najuboższe, szczególną opieką, obdarowując je dobrami ziemskimi. Jako pretendent do królewskiej korony przejawiał zainteresowanie ziemiami prawosławnej Rusi Kijowskiej, dokąd zamierzał wysyłać katolickich misjonarzy. Stąd owa fundacja w Opatowie, do czego nawiązał Władysław Łokietek. Dodajmy tu, że poza Opatowem Henryk Brodaty po podboju części Wielkopolski w roku 1237 przekazał na ten sam cel biskupowi lubuskiemu Henrykowi I wieś Kazimierz (potem zwaną Kazimierzem Biskupim).
Po przejęciu dóbr opatowskich po zmarłym biskupie Rusi Czerwonej Gerardzie, biskupi lubuscy uznali się także spadkobiercami urzędu po poprzedniku i zaczęli uznawać się także za biskupów ruskich, na co w wyniku podjętych starań otrzymali nawet od papieża Aleksandra IV w roku 1257 stosowne uprawnienia.

Papież Aleksander IV , ilustr. za Wikipedią

Marek Golemski w swym szkicu o dziejach Górzycy pisze o pobycie biskupa Jana (około roku 1300) w Opatowie, gdzie został napadnięty i ograbiony przez rozbójników, a Wikipedia dodaje że biskup Jan wybudował tam zamek obronny i swoją rezydencję.
Przed rokiem 1320 (a także między rokiem 1323 a 1325) przebywał w tamtych stronach biskup lubuski Stefan II, który sprawował na Rusi jurysdykcję biskupią a także ustanowił biskupem dla katolików Kijowa niemieckiego dominikanina Henryka. Biskup Stefan w wysłanym papieżowi (r. 1327) memoriale informował go, że stolica biskupstwa lubuskiego znajdowała się niegdyś we Włodzimierzu, i że on sam przebywał na Rusi (zapewne przed rokiem 1320 i między 1323 a 1325) gdzie chrzcił i bierzmował, obsadzał urzędy kościelne i konsekrował ołtarze. Biskup prosił papieża o zagwarantowanie mu wyłączności prawa jurysdykcji nad katolikami mieszkającymi na Rusi. Papież zlecił arcybiskupowi gnieźnieńskiemu weryfikacje tych roszczeń, ale ich wynik nie jest znany.
W swych dążeniach do zachowania władzy kościelnej na terenie Rusi biskupi lubuscy nie zawahali się nawet wytoczyć proces królowi polskiemu (!).

Lesser, Kazimierz Wielki, ilustr. za polona.pl

Co zdarzyło się, gdy Kazimierz Wielki po śmierci księcia halicko włodzimierskiego Jerzego III (w r. 1340), na mocy wcześniejszych porozumień stał się prawnym dziedzicem Rusi Halickiej ze Lwowem i podjął w stolicy apostolskiej starania mające na celu ustanowienie tam katolickiej administracji kościelnej, bez uwzględnienia misji pełnionej tam od dawna przez biskupów lubuskich. Biskup i kapituła oskarżyli Kazimierza Wielkiego o uszczuplenie ich praw biskupstwa na tych terenach. Proces toczył się za pontyfikatu papieży Innocentego VI i Urbana V i zakończył formalnie przegraną króla. Kazimierz w odwecie zajął posiadłości biskupów lubuskich leżące w jego państwie.
Istnieją potwierdzenia źródłowe, że Lwów i jego okolica w roku 1369 istotnie były uważane za teren diecezji lubuskiej.
Roszczenia biskupów do ziem ruskich ostatecznie prawnie kasowała bulla papieża Grzegorza XI (13 II 1375) w której te pretensje zostały unieważnione.
Mimo bulli biskupi lubuscy nadal czuli się do pewnego stopnia gospodarzami tych ziem. Gdy w roku 1387 król Władysław Jagiełło z królową Jadwigą przebywał we Lwowie, by odebrać hołd hospodara mołdawskiego Piotra, a w asyście królewskiej wśród innych był także biskup Jan II von Kietlicz, to nie omieszkał delikatnie zaznaczyć swych praw do tej ziemi zakładając w tym mieście bractwo Najświętszej Marii Panny. Zaś kolejny biskup Jan II Mraz nadal czując się tam jak u siebie 28 kwietnia 1393 roku erygował w Przeworsku parafię, którą w następnym roku zatwierdził biskup przemyski Maciej powierzając w niej duszpasterstwo bożogrobcom, czyli Kanonikom Regularnym Stróżom Grobu Pańskiego Jerozolimskiego.

Przeworsk, Bazylika Św. Grobu. Parafia erygowana przez biskupa lubuskiego, foto za https://przeworsk.przemyska.pl/historia/

Po tej dygresji związanej z misją biskupstwa lubuskiego na Rusi Czerwonej i Rusi Kijowskiej dokończmy przerwany przegląd kalendarium biskupich podróży okresu górzyckiego, choć tylko nominalnego bowiem mieszkali już w stolicy sąsiedniej diecezji, we Wrocławiu, a przejściowo także we Frankfurcie nad Odrą.

XII wiek. Tympanon z klasztoru opactwa benedyktynów na Ołbinie we Wrocławiu, ilustr. za Wikipedią

 1328 Kraków – Władysław Łokietek potwierdził biskupowi lubuskiemu Stefanowi II prawa do wszystkich posiadłości diecezjalnych, jakie znajdowały się na obszarze biskupstwa i Królestwa Polskiego. Nadał także biskupowi przywilej lokacji na prawie niemieckim posiadłości, wsi i wszystkich innych dóbr oraz potwierdził jego dotychczasowe wolności i uprawnienia, w tym sądownicze, oraz udzielił mu pozwolenia na polowanie w całym kraju na wszelką zwierzynę.

1333 Kraków – Biskup lubuski Stefan II uczestniczył w koronacji Kazimierza III.

1335 Frankfurt nad Odrą -Trudno sobie wyobrazić aby nie było biskupa Stefana II na uroczystości zwierania w tym mieście układu w sprawie przymierza Polski i Brandenburgii, umocnionego zobowiązaniem ślubu margrabiego Ludwika VI Rzymianina z Elżbietą, najstarszą córką polskiego króla Kazimierza Wielkiego.
Do ślubu nie doszło, Elżbietę wydano bowiem za Bogusława V księcia szczecińskiego.

Bogusław V Pomorski, Elżbieta Piastówna, ilustr. za Wikipedią

 Dodajmy tu, że Ludwik VI Rzymianin, pierwszy elektor brandenburski w roku 1345 dostał za żonę Kunegundę, córkę Kazimierza Wielkiego i Anny Giedyminówny.

 Ludwik VI Rzymianin, ilustr. za Wikipedią

1339 Warszawa – Przebywający na Śląsku biskup lubuski Stefan II jako sufragan rezydent wrocławski wystąpił w odbywającym się tu polsko-krzyżackim procesie w roli jednego z komisarzy papieskich. Uchylono na nim roszczenia tego zakonu do ziem polskich.

Miniatura. Karol IV, ilustr. za Wikipedią

1347 Praga – Biskup Apeczko z Ząbkowic był na koronacji na króla Czech Karola IV Luksemburskiego.

 1347 – Wystąpienie Pseudo-Waldemara. Biskup lubuski Apeczko wplątał się w skandaliczną intrygę polityczną zorganizowaną przez reprezentantów bocznej linii wygasłej w Brandenburgii dynastii Askańczyków, zamierzających opanować Brandenburgię. Wykorzystali do tego celu inteligentnego czeladnika młynarza, obeznanego z dworem zmarłego w roku 1319 margrabiego Waldemara i do niego bardzo podobnego. Młynarz dał się namówić do odegrania roli margrabiego Waldemara, który miał sfingować swą śmieć, aby odpokutować popełnione grzechy pielgrzymką do Ziemi Świętej, gdzie miał popaść w niewolę. Arcybiskup Magdeburga rozpoznał w nim prawdziwego Waldemara. Poparł go król Niemiec Karol IV Luksemburg, książę Meklemburski Albrecht, a w Brandenburgii część rycerstwa i miast, oraz biskup lubuski Apeczko. Także Polska opowiedziała się po stronie „samozwańca”.
Sprawa Fałszywego Waldemara wywołała polityczny zamęt i wojnę domową w Starej i Nowej Marchii trwającą ponad dziesięć lat.

1350 Kalisz – Biskup Apeczko z Ząbkowic brał udział w synodzie biskupów polskich.

1365 Fürstenwalde – Biskup lubuski Henryk II von Bancz, ustanowił 40 dni odpustu, za dobre uczynki dla członków tutejszego kościelnego bractwa wędrowców i pielgrzymów.

Tu doszliśmy do Fürstenwalde, gdzie z czasem bezdomne biskupstwo miało znaleźć swą kolejną i ostatnią siedzibę. Wiemy już że Karol IV Luksemburski już jako cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego rozpoczął zabiegi mające na celu opanowanie Brandenburgii i doszło do wojny z panującymi w niej Wittelsbachami. Podczas jej trwania zniszczono Lubusz gdzie spalono kanonie, a katedrę zamieniono na stajnię. 15 sierpnia 1373 wojska cesarza dotarły do Fürstenwalde, gdzie pokonany margrabia Otton V Leniwy Wittelsbach oddał się do dyspozycji cesarza zachowując tytuł elektora brandenburskiego i przekazał władzę w Brandenburgii nieletniemu synowi Karola, Wacławowi (IV) urodzonemu w roku 1361, późniejszemu królowi Niemiec i Czech.
Po kapitulacji Ottona V cesarz zwarł porozumienie z biskupstwem lubuskim w sprawie przeniesienia siedziby diecezji do Fürstenwalde. Biskupi lubuscy otrzymali na swą rezydencję tutejszy zamek, zbudowany przez zasłużonego w walce z Pseudo Waldemarem rycerza Friedricha von Lochin.
Kapituła na swym posiedzeniu w Frankfurcie podjęła formalną uchwałę o przeniesieniu tam stolicy diecezji. Podjęto starania w stolicy apostolskiej sprawie przejęcia miejscowego kościoła parafialnego i urządzenia w nim katedry.
Biskup lubuski Piotr z Opola w obliczu utraty zainteresowania sprawami biskupstwa zarówno ze strony polskiej jak i margrabiów brandenburskich przeszedł na stronę cesarza, stając się nawet opiekunem i wychowawcą jego synów. Co zaowocowało jego nominacją na kanclerza Brandenburgii. Otrzymał władzę sądowniczą we wszystkich miastach i wsiach należących do diecezji, które znajdowały się na terenie Marchii. Nadal jednak jaku biskup podlegał archidiecezji gnieźnieńskiej i z tego tytułu był w Krakowie listopadzie 1370 roku na uroczystościach pogrzebowych zmarłego Kazimierza Wielkiego oraz na koronacji na króla polskiego Ludwika Węgierskiego.

                     Miniatura w Kronice Ilustrowanej. Król polski Ludwik I, ilustr. za Wikipedią

 Karol IV król Czech i Niemiec i zarazem cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego jako nowy Pan Brandenburgii przyjął hołd stanów i miast Nowej Marchii 27-28 sierpnia 1373 w Strausbergu, gdzie potwierdził przywileje Gorzowa, Chojny Strzelec i innych miast.
Dokument lenny Choszczna z roku 1374 zawiera między innymi sformułowanie: „Ślubowaliśmy i przysięgaliśmy w dobrej wierze i z wszelką powagą, że chcemy i zobowiązujemy się na wieki pozostać przy Królestwie Czeskim”.
Po śmierci biskupa Piotra z Opola na stanowisko biskupa lubuskiego wybrano w roku 1375 Wacława II syna księcia legnickiego Wacława I. Był kolejnym z biskupów, którzy losy diecezji lubuskiej wiązali z dworem margrabiów brandenburskich. Pełnił urząd do roku 1382 (?). Był w tym czasie nominalnym księciem legnickim. W okresie od 1382 do 1417 pełnił urząd biskupa wrocławskiego z tytułem księcia nysko-otmuchowskiego. Jako biskup lubuski brał udział w synodzie kościelnym archidiecezji gnieźnieńskiej w Kaliszu w roku 1378.

Biskup lubuski Wacław II Legnicki, płyta nagrobna w kościele parafialnym w Nysie, ilustr. za Wikipedią

Wacław II był ostatnim z listy biskupów lubuskich okresu górzyckiego obejmującego lata 1276 -1385. Czas rządów jego następcy Jana Kietlicza to czas zmiany; był bowiem jeszcze krótko na liście górzyckiej by od roku 1385 zapoczątkować poczet biskupów związanych z Fürstenwalde, gdzie biskupstwo istniało do swego końca. Czyli do roku 1555 jak podają jedni badacze, albo do roku 1598 jak piszą inni.

Kartka pocztowa dawnej katedry, w jej obecnym wcieleniu parafialnego kościoła odbudowanego po zniszczeniach wojennych roku 1945

 W roku 1385 biskup Jan Kietlicz po uzyskaniu zgody stolicy apostolskiej dokonał uroczystego przemianowania kościoła parafialnego w Fürstenwalde pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny na katedrę lubuską. Biskup zamieszkał w pałacu obok świątyni, a kanonicy w domach koło katedry, a obradowali w domu kustosza, następnie w nowym budynku zwanym kapitularzem.
I tu dane było wreszcie biskupstwu lubuskiemu w miarę spokojnie, mimo burzliwych czasów przez dwa wieki realizować zadania mu przypisane, do czasów w których na widowni dziejowej pojawił się Marcin Luter – mnich augustiański, prezbiter katolicki i doktor teologii, z programem uzdrowienia Kościoła, co miało w konsekwencji doprowadzić do likwidacji biskupstwa.
Kościół w Fürstenwalde przebudowany na katedrę przechodził podobne burzliwe dzieje jak katedry w Lubuszu i Górzycy, o czym bliżej będzie mowa w jednej z kolejnych opowiastek.

Zbigniew Czarnuch
Październik 2022