(9) Walka arcybiskupów Magdeburga z metropolitami Gniezna

Obszar diecezji lubuskiej w XII wieku stał się terenem walk między arcybiskupami magdeburskimi a metropolitami gnieźnieńskimi o to, komu sporne ziemie mają podlegać. W imieniu metropolitów występowali Piastowie, zaś sam spór miał swoje wcześniejsze uwarunkowania.

Arcybiskupstwo magdeburskie powstało w roku 968 w następstwie zabiegów króla Niemiec Ottona I Wielkiego. Miało być ośrodkiem władzy zwierzchniej dla biskupstw ustanawianych w krajach powstających na ziemiach słowiańskich. Papież oddał arcybiskupom Magdeburga pod administrację biskupstwa istniejące, jak i te, które w przyszłości na wschód od Łaby, Sali i Odry miały dopiero powstać.

Zawiła sprawa przynależności biskupstwa poznańskiego

W tym samym roku, dwa lata po chrzcie Mieszka I, powstało biskupstwo w Poznaniu, którego pierwszym biskupem był Jordan z Lotaryngii. Arcybiskupi Magdeburga rościli sobie prawo władzy zwierzchniej nad diecezją poznańską, czemu przeciwstawił się książę Mieszko I w słynnym dokumencie „Dagome iudex” z około 991 roku. Oddawał w nim swoje państwo gnieźnieńskie pod opiekę papiestwa. Po pewnym czasie biskupstwo poznańskie uznane zostało za misyjne i podporządkowane Rzymowi. Gdy w roku 1000 ustanowiono arcybiskupstwo w Gnieźnie, diecezja poznańska nie została do niego włączona. Nastąpiło to dopiero albo po śmierci jej biskupa Ungera, który, jak się przypuszcza, był sufraganem arcybiskupa magdeburskiego, albo po synodzie w Rzymie, czyli około roku 1075. To wtedy papież Grzegorz VII wyraził zgodę na odbudowę administracji kościelnej w Polsce po jej upadku spowodowanym antychrześcijańskim powstaniem ludowym oraz najazdem czeskim, co przypadało na lata panowania Bolesława Śmiałego.

Spory o biskupstwo lubuskie

Odbudowa Kościoła obejmowała także utworzoną w roku 1000 metropolię gnieźnieńską od zarania nieuznawaną przez arcybiskupów Magdeburga, którzy powoływali się na papieską decyzję o ich zwierzchności nad biskupstwami ziem słowiańskich.

Il. 1. Mapka. Zachodnie sąsiedztwo ziemi lubuskiej w XIII wieku według E.Rymara (Klucz do ziem polskich, s. 54)

         Dali oni wyraz swej niezgody w roku 1109 udziałem w najeździe króla Niemiec Henryka V na Polskę zorganizowanym w obronie wygnanego z kraju przez Bolesława Krzywoustego brata Zbigniewa. Król skierował wtedy część wojsk dowodzonych przez arcybiskupa Magdeburga Adelgota do Lubusza, dając mu obietnicę, że jeśli go zdobędzie, gród ten dostanie w lenno. Grodu arcybiskup wtedy nie zdobył, ale my zdobyliśmy za jego sprawą pierwszą źródłową wzmiankę o Lubuszu, jak i polskiej w nim obecności.

Dla wzmocnienia swej władzy na ziemi lubuskiej Bolesław Krzywousty około roku 1124 ustanowił w Lubuszu polskie biskupstwo. W reakcji na to Magdeburg zainicjował w Rzymie starania, w wyniku których papież Innocenty II wydał bullę potwierdzającą ich prawo do Lubusza.

Był to okres równoczesnego panowania dwóch papieży: Innocentego II oraz Anakleta II. Polacy poparli Anakleta, który w sporze o metropolię polskiego kościoła poparł Gniezno przeciw Magdeburgowi. Proces w tej sprawie wytoczył w Rzymie biskupom polskim arcybiskup Magdeburga Norbert z Xanten. Papież zaprosił do Rzymu polskich biskupów, którzy jednak na rozprawę nie przybyli. W tej sytuacji, 4 czerwca 1133 roku, papież Innocenty II wydał bullę „Sacrosancta Romana”, która weszła w życie już następnego dnia. Potwierdzała prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim.

Aby do tego nie doszło, Bolesław Krzywousty oraz arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina, po śmierci arcybiskupa magdeburskiego Norberta z Xanten (1134 rok), podjęli starania w Rzymie, w efekcie których papież Innocenty II unieważnił bullę z roku 1133 i 7 lipca 1136 roku wydał nową – „Ex commisso nobis a Deo”, nazwaną Bullą gnieźnieńską. Dokument ten ostatecznie formalnie uniezależnił Kościół polski od arcybiskupstwa magdeburskiego. Na jego mocy biskupstwo lubuskie podporządkowane zostało metropolii gnieźnieńskiej.

To nie zakończyło jednak zainteresowania arcybiskupów magdeburskich Lubuszem.

Skoro krzyż nie poskutkował, Magdeburg odwołał się do miecza

W średniowieczu biskupi i metropolici, poza władzą nad określonym terytorium wynikającą ze struktury organizacyjnej Kościoła, jako feudałowie posiadający rozlegle włości mieli także władzę świecką nad mieszkającymi w nich poddanymi. Jako panowie ziemscy posiadali nawet swoje armie, przy pomocy których poszerzali swe dobra, jak to widzieliśmy podczas próby zdobycia Lubusza w roku 1109. Utraciwszy zwierzchność kościelną nad ziemiami Polski, arcybiskupi ponownie odwołali się do tego sposobu w roku 1209, w którym metropolita Albrecht dołączył swe wojska do zbrojnej wyprawy na Lubusz, zorganizowanej przez landgrafa Turyngii i Hesji Konrada II, margrabiego Łużyc i pana na księstwie kopanickim nad Sprewą. Lubusz zdobyto. Wyprawa okryła się jednak złą sławą, gdy złamano rycerskie obyczaje i z rzadkim wówczas okrucieństwem powieszono obrońców grodu.

W konsekwencji tej przegranej biskupstwo lubuskie straciło ziemię Sprewian, którą przyłączono do diecezji miśnieńskiej, a potem brandenburskiej, o co upomniał się później przed papieżem biskup lubuski Henryk I.

Il. 2. Mapka. Biskupstwo lubuskie i jego otoczenie według A.Wędzkiego (E. Rymar, Klucz do ziem polskich, s. 29)

Piastowie Lubusz wkrótce odzyskali, na co landgraf Turyngii Ludwik IV odpowiedział zorganizowaniem w roku 1225 wyprawy na Lubusz, który zdobył, tym razem jednak zezwalając polskiej załodze na bezpieczny wymarsz z grodu. Landgraf zorganizował w nim pierwszy na ziemiach ówczesnej Polski turniej rycerski, a cesarz Fryderyk II, powołując się na prawa Rzeszy do Lubusza, potwierdził w roku 1226 arcybiskupowi Magdeburga Albrechtowi I przywilej na posiadanie ziem biskupstwa lubuskiego i grodu Lubusz wraz z miastem.

Gdy wojsko arcybiskupa zajęło Lubusz, biskup lubuski Wawrzyniec jako poddany metropolity w Gnieźnie, wyzuty ze swych posiadłości we własnej diecezji i bez środków do życia, schronił się we Wrocławiu. Wydarzenia te pociągnęły za sobą kolejne walki z książętami polskimi, w wyniku których załoga arcybiskupa została z grodu wyparta.

Arcybiskup Albrecht zorganizował w roku 1230 kolejną wyprawę na Lubusz, ale w efekcie przybycia na odsiecz sił Henryka Pobożnego gród pozostał w granicach księstwa śląskiego. Choć metropolita grodu nie zdobył, to jednak dla zaznaczenia swoich praw do ziemi lubuskiej podarował zakonowi kanoników regularnych z Halle podfrankfurcką wieś Cieszanowo (Cessonovo, potem Tzschetzschnow) ze 100 łanami. Dziś jest to część Frankfurtu zwana Güldendorf.

Do tych prób odebrania Polsce Lubusza dorzućmy jeszcze wydarzenia z roku 1239, kiedy w związku z klątwą rzuconą przez papieża Grzegorza IX na króla Niemiec i cesarza Fryderyka II Hohenstaufa oraz ogłoszenie go Antychrystem, Lubusz został przez papieża wyznaczony na miejsce elekcji Abla ze Szlezwiku na nowego króla Niemiec. Zamiar ten, z różnych względów, nie został jednak urzeczywistniony.

Rok przełomu

Wkrótce nastąpił rok 1249. Dramatyczny nie tylko dla dalszych losów biskupstwa lubuskiego, lecz także dla polskiego państwa. Rok, w którym arcybiskupi magdeburscy jako panowie feudalni stali się władcami ziemi lubuskiej. Nastąpiło to za sprawą ówczesnego władcy Śląska i ziemi lubuskiej – Bolesława Rogatki, który w zamian za pomoc zbrojną w walce z braćmi domagającymi się wydzielenia im części księstwa, oddał arcybiskupowi magdeburskiemu Wilbrandowi połowę ziemi lubuskiej, drugą zachował, jednak już jako lennik arcybiskupa.

Podział jej obszaru jest bliżej nieznany, ale można domniemywać, że arcybiskup na prawym brzegu Odry dostał okolice Rzepina, Łagowa, Torzymia, Kowalewa, a na lewym okolice Bukow z Münchebergiem, Trebnitz, Seelow oraz Fürstenbergiem. Rogatka natomiast jako lenno zachował sobie między innymi Słońsk, Sulęcin i Lubniewice, a także ziemię kiniecką oraz kostrzyńską z Boleszkowicami po wsie Pyrzany, Tarnów i Wysoka.

Książę śląski zachował swą część na krótko, tylko na około trzy lata, po których zrzekł się swych praw do nich na korzyść margrabiów brandenburskich.

Sam gród Lubusz podzielony został najpierw na część magdeburską i piastowską, a po kilku latach, gdy książę w nieznanych bliżej okolicznościach i bez zgody arcybiskupa przekazał swą część tej ziemi margrabiom, na część magdeburską i brandenburską. Stąd wzięły się tutaj dwa ośrodki władzy w postaci dwóch wójtów.

Kto komu w Lubuszu podlega?

Arcybiskup, z tytułu umowy z Rogatką, sprawował władzę polityczną nad swoją częścią ziemi lubuskiej oraz zwierzchność lenną nad ziemią pozostałą.

Askańczycy, przyjmując po Rogatce drugą cześć ziemi lubuskiej, formalnie stali się lennikami arcybiskupów. W rzeczywistości jednak nie respektowali zaistniałych warunków i ustanowili w Lubuszu swego wójta. Margrabiowie jako spadkobiercy części Rogatki nabyli równocześnie prawo patronatu nad biskupstwem i kapitułą. W praktyce dzielili się jednak tymi uprawnieniami z arcybiskupami.

Istnienie patronatu margrabiów nad biskupstwem dokumentuje układ margrabiego Albrechta z arcybiskupem Konradem zawarty 21 marca 1276, w którym w związku z rozproszeniem kapituły i niestałością siedzib kanoników ustalono, że ich siedzibą będzie Frankfurt, a siedzibą biskupstwa miejsce wskazane przez arcybiskupa, który wybrał Górzycę.

         Wybranie dla kanoników miejsca we Frankfurcie wynikało z planów margrabiów, polegających na wykorzystaniu ich kompetencji do swoich celów. Od około 1270 roku kierowali kancelarią Askańczyków z linii młodszej, co arcybiskup uznał za zagrożenie swego patronatu nad kapitułą. W wyniku sporu margrabiowie w po kilku latach wyrazili zgodę na przeniesienie kapituły na teren podległy arcybiskupowi, czyli do Seelow. Zostało to przez kanoników przyjęte z oporami, ale musieli się temu podporządkować. W Seelow miał prawdopodobnie w tym okresie swą siedzibę biskup lubuski Wilhelm I z Nysy, zanim wybudowano mu dom w Górzycy.

Fakty te uznano za rezygnację margrabiego Albrechta III z roszczeń do patronatu nad biskupstwem.

Zbigniew Czarnuch