Podręcznik regionalizmu

Mit o Antajosie (Anteuszu) nie należy do tak popularnych jak o innych greckich bogach lub bohaterach.  Był synem Posejdona – boga mórz i Gai – Matki-Ziemi. Gdy Herkules szukał cudownych jabłek z ogrodu Hesperyd (jedenasta spośród jego dwunastu bardzo trudnych i ryzykownych prac), natknął się na giganta Antajosa i musiał z nim stoczyć walkę. Antajos miał zdecydowaną przewagę, bo gdy stał na ziemi, jego siła wzrastała. Herkules zauważył tę zależność i podniósł Antajosa do góry. Pozbawiony kontaktu z Matką-Ziemią Antajos osłabł. Herakles zwyciężył.

Mit o Antajosie uznaje się na mit zawierający pochwałę regionu, zakorzenienia się, niezbywalnych związków człowieka ze światem, w którym się wychował i gdzie ukształtowały się jego poglądy na świat. Jest to związek emocjonalny. Ale można także wyczytać z tego mitu, że zwycięża nie ten, kto jest zasiedziały i tradycyjny, a Herkules, który umiał znaleźć sposób na pokonanie Antajosa, który jest mądry, ma doświadczenia zebrane podczas wędrówek po świecie, który szeroko widzi problemy, bez sentymentalnej słabości.

*

Rozlicznym problemom, jakie niesie regionalizm, poświęciła swoją najnowszą książkę Małgorzata Mikołajczak, prof. dr hab. z Uniwersytetu Zielonogórskiego, gdzie jest realizowany projekt „Nowy regionalizm w badaniach literackich”. Nadała jej tytuł „Ramiona Antajosa” przeniesiony z prozy Zbigniewa Herbarta. W podtytule zaś dodaje: „Z teorii i historii regionalizmu literackiego w Polsce”.

Podczas promocji tej książki, która odbyła się w naszej Bibliotece Herberta 8 czerwca, prowadząca spotkanie prof. Katarzyna Taborska nazwała tę książkę podręcznikiem regionalizmu.

*

Adam Mickiewicz swoje Nowogródzkie strony uczynił miejscem akcji „Pana Tadeusza” – narodowej epopei. Stefan Żeromski wielokrotnie i różnorodnie podkreślał swoje związki z Kielecczyzną, poczynając od „Syzyfowych prac” o szkolnych latach pisarza. Czesław Miłosz, który większość życia spędził w Stanach Zjednoczonych i na świat patrzył z tamtej perspektywy, napisał wzruszającą „Dolinę Issy”, opowieść o stronach rodzinnych. Znakomity Wiesław Myśliwski pisze tylko o Sandomierzu, a Sandomierz odpłaca mu cytatami z jego książek w wielu punktach miasta.

Ale na regionalizm można także spojrzeć inaczej. To emocjonalne związki z ziemiami polskimi przyniosły emigrantom po powstaniu listopadowym w Paryżu złudną misję mesjanizmu i zwycięstwo zgubnej towiańszczyzny. To przekonanie o wyższości tego, co nasze, nad tym, co niosą inni, zrodziło faszyzm i różne odmiany terroryzmu. To pochwała nieudaczników, odmieńców, ludzi nieprzystosowanych do ogólnoludzkich norm. A pisarz, który świadomie ogranicza się do regionu (w książce analiza poezji Eugeniusza Kurzawy), ma w sobie kompleks niższości.

*

Małgorzata Mikołajczak rozważa bardzo wiele problemów, jakie niesie regionalizm. A widzi go nawet w twórczości Zbigniewa Herberta, który świadomie nadawał swoim utworom walor uniwersalizmu i zacierał związki z rodzinnym Lwowem. Autorka wykazuje, że Lwów jest ciągle obecny w wierszach i esejach Herberta, choć nazwy tego miasta użył dopiero w ostatniej poetyckiej książce.

Polska polityka z lat socjalizmu odsuwała regionalizm na margines, bo ważne było tylko to, co ogólnopolskie, co mogło oddziaływać ideologicznie. A mimo to powstawały utwory osadzone daleko od Warszawy i były dobrze przyjmowane, bo niosły prawdę.

*

Książka Małgorzaty Mikołajczak składa się z trzech części, ze wstępem z analizą mitu Anteusza.

Część pierwsza poświęcona jest dziejom literackiej idei regionalistycznej, a w nim omówienie tej idei od czasów romantyzmu przez spory w dwudziestoleciu międzywojennym, szczególnie w środowisku wileńskim, aż po powojenną politykę kulturalną, która deprecjonowała regionalizm.

W części drugiej autorka omawia regionalizm jako problem badawczy, ze szczególnym podkreśleniem założeń i realizacji projektu „Nowy regionalizm w badaniach literackich”. Z zestawienia zamieszczonego na końcu książki wynika, że w ramach tego projektu wydano 10 książek autorów z różnych ośrodków badawczych, a Małgorzata Mikołajczak jest autorką lub współautorką następujących: „Nowy regionalizm w badaniach literackich. Badawczy rekonesans i zarys perspektywy”, „Geografia wyobrażona regionu. Literackie figury przestrzeni”, „Regionalizm literacki w Polsce. Zarys historyczny i wybór źródeł” oraz „Region a tożsamości transgraniczne. Literatura. Miejsce. Translokacje”.

Część trzecia niesie analizę konkretnych dzieł lub autorów. „Pocałunkiem śmierci” określił regionalizm zielonogórski poeta Eugeniusz Kurzawa, ciekawa jest obraz Niemca w literaturze lubuskiej, specjalną uwagę autorki przyciągnęły wybrane utwory Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta.

*

Małgorzata Mikołajczak jest czołową znawczynią problemu regionalizmu w literaturze. Jej ostatnia książka to kompendium tego tematu. I choć nie jest to lektura łatwa, jednak ogromnie satysfakcjonująca w odbiorze, ponieważ autorka odkrywa coraz to nowe płaszczyzny analizowanych problemów. I zdecydowanie opowiada się za regionalizmem.

Ja także uważam, że mimo rozmaitych dewiacji (patrz: faszyzm) związki autora z regionem są podstawowym budulcem każdej twórczości. Dlatego prowadzę tę zakładkę na internetowej stronie naszej biblioteki, a p. prof. Małgorzacie Mikołajczak dziękuję za umocnienie mnie w tej postawie.

***

Małgorzata Mikołajczak, „Ramiona Antajosa. Z teorii i historii regionalizmu literackiego”, wyd. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2022, 320 s.