Zaginiony

„Most kultury przez Odrę” to niemiecko-polski projekt realizowany od 2009 roku. Jego celem jest „pokazanie – poprzez imprezy kulturalne i koncerty organizowane w miejscowościach przygranicznych – wspólnej spuścizny kulturowej obszarów po obu stronach rzeki i przyczynienie się przez to do polsko-niemieckiego porozumienia na terenach, które uległy podziałowi dopiero po II Wojnie Światowej”. Gorzów – niestety – leży dość daleko od Odry i zapewne dlatego nie docierały do nas imprezy organizowane w tym cyklu. Dopiero niedawno odbyła się promocja książki „Spuren” – „Ślady”, w której zostaliśmy dostrzeżeni. Bo też założenie tego zadania znacznie przekracza przybrzeże Odry, a obejmuje Brandenburgię i dawną Nową Marchię, czyli tereny teraz leżące po polskiej stronie.

*

Tytułowe „Ślady” dotyczą pamiątek życia żydowskiego na Środkowym Nadodrzu. Żydzi mieszkali w Nadodrzu od średniowiecza, choć przez wieki ich los był niepewny. Dopiero w 1812 roku władze pruskie wydały edykt emancypacyjny, którym zrównały prawa wszystkich obywateli mieszkających na obszarze państwa. Ale wtedy zaczęły upadać wsie, a Żydzi z nich uciekali do miast, szczególnie do dużych, a więc do Berlina. Aż nadeszły lata 30. XX wieku i naziści doprowadzili żydowski świat do kresu: duża część wyemigrowała, a prawie wszyscy, którzy pozostali, ponieśli śmierć w obozach zagłady. Po zakończeniu wojny praktycznie Żydów na Środkowym Nadodrzu już nie było. Ale pozostały po nich ślady, które zebrał Hilmar Schulz, a na zdjęciach zatrzymała je Yvette Thormann. Tak powstała dwujęzyczna książka prezentująca pełną wiedzę o żydowskiej kulturze w naszym regionie.

*

Otwiera ją wprowadzenie Ernsta Herzoga o Żydach na przestrzeni wieków. Następnie Reichrd Schmook przedstawia „Życie żydowskie na Środkowym Nadodrzu”. Kolejny rozdział dotyczy „Cmentarzy żydowskich po polskiej stronie Środkowego Nadodrza”, a jego autorem jest Andrzej Kirmiel, dyrektor Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej im. Alfa Kowalskiego w Międzyrzeczu. Dopełnieniem tego rozdziału jest mapa województwa lubuskiego z zaznaczonymi żydowskimi cmentarzami.

Zasadniczą część książki zajmuje omówienie tego, co w krajobrazie i w budowlach pozostało z żydowskiej kultury. Przedstawiono 11 miejscowości po stronie niemieckiej i 13 po stronie polskiej. W każdym rozdziale podkreślono, co było i co jest. Nie jest tajemnicą, że niewiele.

Książkę kończy aneks, złożony z trzech krótkich rozdziałów: Cmentarz żydowski, Symbolikę nagrobków żydowskich i Glosariusz z wyjaśnieniem terminów z religii i kultury żydowskiej.

*

Przepisuję notę dotyczącą gorzowskiego cmentarza żydowskiego, by podkreślić, jak go widzą inni.

Na końcu ulicy Gwiaździstej znajduje się budynek, który zupełnie tu nie pasuje – stary dom z palonej cegły, z fryzem z gwiazd Dawida. Jest to tahara, dawny dom przedpogrzebowy. Dziś pracują w nim ludzie przy komputerach.

Zaraz za nim brama wejściowa prowadzi do innego świata. Wchodzi się w wąską dolinę ocienioną drzewami, której środkiem biegnie ku górze stara aleja. Potem ten dziwny park zwęża się w wąwóz. Po lewej stronie znajdują się stare grobowce rodzinne, z których zachowały się jedynie szkielety. Splądrowano je, podobnie jak resztę cmentarza, wszystkie cenne płyty wyłamano, nie pozostało też wiele nagrobków.

Zdaniem wielu historyków ten mocno zdewastowany cmentarz jest – obok katedry – najważniejszym naszym zabytkiem.

W gorzowskim rozdziale jest jeszcze fragment pamiętnika Viktora Klemperera z lat szkolnych w Landsbergu, kiedy jako Żyd nie odczuwał niechęci ze strony kolegów. Ale potem, w dziennikach z lat 1933-1945 pokazał, jak władze hitlerowskie traktowały Żydów.

Do tego pięć zdjęć cmentarza i historyczna litografia synagogi. Na jej miejscu stoi teraz kamień ją upamiętniający.

*

Na okładce napisano: „Niniejsza książka wyrusza na odkrywczą wyprawę i podąża śladami zaginionego żydowskiego świata”.

Dla tych, którzy lubią odkrywać świat, może być ona doskonałym przewodnikiem po oryginalnej trasie turystycznej.

***

„Spuren jüdischen Lebens an der mittleren Oder – Ślady życia żydowskiego na Środkowym Nadodrzu”, tekst Hilmar Schulz, foto Yvette Thormann, tłumaczenie Ewa Ochwiejewicz. Projekt wydawniczy w ramach programu współpracy polsko-niemieckiej „Most kultury przez Odrę”. Wydane przez Stowarzyszenie Promocji Kultury Klasztoru Altfriedland, Berlin 2022, 192 s.