Szlakiem krzyży pokutnych po obu stronach Odry

Szlakiem krzyży pokutnych po obu stronach Odry : kamienne zabytki dawnego prawa : informator-przewodnik turystyczny terenu Euroregionu-Sprewa-Nysa-Bóbr / [tekst: Mieczysław Wojecki et al. ; tł. Erwin Stróżyk]. – Zielona Góra : Lubuska Organizacja Turystyczna "LOTUR", 2011. – 58 s. : il. kolor. ; 21 cm.

Fragment publikacji:

W woj. lubuskim występuje czterdzieści dziewięć takich pomników średniowiecznej jurysdykcji, znajdujących się w 33 miejscowościach. Około połowa krzyży występuje zaledwie w siedmiu miejscowościach – najwięcej w Bytomiu Odrzańskim (5). Najdalej na północ wysunięty jest krzyż we wsi Nowy Zagór, na południe w Nowoszowie, na wschód – w Konradowie, a na zachód – w Markosicach. Większość z nich wykonana jest w piaskowcu (19) i w zlepieńcu (14). Ich wielkości są zróżnicowane. Pod względem wysokości najmniejszy jest krzyż w Jasieniu, (37 cm), a największy w Kole (155 cm). Umiejscowienie krzyży jest różnorodne. Najwięcej (23) jest krzyży wolnostojących. Osiem wmurowanych jest w kościoły, siedem w mury cmentarzy przykościelnych, cztery – w szczyty kościoła.
Krzyże pokutne mają różne formy (typy). Na piętnaście zróżnicowanych form krzyży ogólnie w woj. lubuskim występuje tylko pięć. Najwięcej jest krzyży łacińskich (23), dziewięć ma kształt nieregularny, czyli niedający się skwalifikować ze względu na zwietrzenie i uszkodzenia. Następne sześć to krzyże św. Antoniego (w kształcie litery T). Krzyży maltańskich jest trzy. Ciekawy jest tez krzyż w Szprotawie mający formę zwieńczenia koniczynkowego.
Jedna czwarta (z ogólnej liczby) krzyży nosi ryty narzędzi zbrodni. Ewenementem na skalę ogólnopolską jest krzyż w Kole, na którym znajdują się z obu stron „rzeźby" miecza (wypukłe).
Tylko w jednym przypadku – jako osobna wyryta jest data (Lutynka), w jednym data z inicjałem (Nowoszów) i tylko w jednym treść (Jeleniów).
Najstarszym krzyżem pokutnym w Lubuskim jest ten z Lutynki (1418 r.), zaś najmłodszym datowanym (1863 r.) z Jeleniowa.
Oprócz opisanych kamiennych krzyży pokutnych, na odkrywców czeka w woj. lubuskim 45 zaginionych obiektów znajdujących się w 34 miejscowościach (najwięcej w gminie Żagań – 10, Gubin – 6 i Żary – 5). Przez określenie „zaginiony" należy uważać krzyż, o którym wiadomo, że umiejscowiony był w danym miejscu (na danym terenie), a następnie zaginął. O tym, że można naprawdę coś „znaleźć" na naszym terenie, niech świadczy fakt odkrycia zaginionych krzyży w ostatnich dwóch latach – w Borowie Wielkim (2), we wsi Długie i w Lubiechowie.
W Powiatach Märkisch Oderland, Spree-Neiße oraz Oder-Spree na terenie Brandenburgii znajdziemy 15 krzyży pokutnych, znajdujących się w 10 miejscowościach. 10 z krzyży to krzyże wolnostojące, 2 znajdziemy w murach kościelnych, 3 znajdują się w lokalnych muzeach. Na czterech krzyżach widnieją narzędzia zbrodni, jeden z krzyży ma niszę przeznaczoną na portret lub lampion.
Największe zgrupowanie tych zabytków znajdziemy w Wellmitz, gdzie występuje ich aż cztery. Największy z krzyży mierzący 185 cm oraz najmniejszy o wysokości 36 cm również pochodzą z tej miejscowości.
dr Mieczysław Wojecki