Łemkowie : katalog wystawy

Łemkowie : katalog wystawy / Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu ; Galeria "Dawna Synagoga" ; [red. Antoni Kroh]. – Nowy Sącz : Sądecka Oficyna Wydawnicza, 1984. – 47, [1] s. : il. ; 21×22 cm.

Fragment publikacji:

Architektura i wyposażenie wnętrz. Na Łemkowszczyźnie zasadniczo występowały dwa rodzaje zagród. W środkowej i wschodniej części regionu powszechna była zagroda jednobudynkowa, o charakterystycznym wydłużonym kształcie. Część mieszkalna składała się najczęściej z sieni, jednej izby i komory. U bogatszych gospodarzy bywały dwie izby (po obu stronach sieni) i za każdą z nich komora. Natomiast w gospodarstwach biedniejszych funkcję sieni pełniło boisko, usytuowane wówczas przy izbie. Pomieszczenia gospodarcze takiej zagrody to boisko, stajnia, wydzielona poprzecznie plewnia tzw. pełewen, czasem wozownia. Funkcję stodoły w łemkowskiej zagrodzie pełnił obszerny, wysoki strych nad całym budynkiem, tzw. pid.
Drugi typ zagrody – to występująca na zachód od doliny Ropy zagroda dwubudynkowa, złożona z wolno stojącej „chyży" (domu mieszkalnego) i budynku gospodarczego, mieszczącego najczęściej stajnię, boisko, plewnię, niekiedy wydzieloną owczarnię i wozownię. Tu również funkcję stodoły pełnił strych budynku gospodarczego. Na Rusi Szlachtowskiej pod wpływem budownictwa spiskiego stawiano zagrody w formie zwartego czworoboku z podwórzem pośrodku, którego dwa boki tworzyły budynki, a pozostałe dwa – solidne, węgłowane, zadaszone ogrodzenie z wrotami i furtką.
Na tym samym terenie co zagrody dwubudynkowe, a również sporadycznie we wsiach granicznych na wschód od Ropy występuje charakterystyczny dla Słowacczyzny spichlerz, tzw. sypanec o kolebkowo sklepionym zrębie i dwuspadowym dachu. Belki ścian sypańców nabite były kołkami, na których trzymała się gruba warstwa gliny, chroniąca spichlerz od pożaru.
Jako oddzielnie stojące obiekty występują również na całej Łemkowszczyźnie kamienne piwnice, kryte dwuspadowym dachem, najczęściej wbudowane w stok. Niekiedy budowane były one poza zagrodami, jedna obok drugiej, tworząc  charakterystyczne  ulice  piwniczne (Biała Woda).
W środkowej i wschodniej części regionu chyże sytuowano na ogół równolegle do drogi. Ustawienie szczytem do drogi powszechne było jedynie na zachodzie. Budynki łemkowskie miały konstrukcję zrębową. Prawdopodobnie jeszcze w połowie XIX wieku najczęściej występował dach czterospadowy, kryty słomą. Ta forma została później wyparta przez dach dwuspadowy z bocznym okapem, w którym połacie były kryte słomą, natomiast okap, kalenica, a niekiedy i cała powierzchnia szczytów – gontem. Dachy kryte w całości gontem występowały jedynie na Łemkowszczyźnie zachodniej. Typowo łemkowskim szczegółem konstrukcji dachu był biegnący dookoła budynku szeroki okap, wsparty na wystających belkach zrębu, zwanych „okrentami". Przestrzeń między krawędzią dachu a zrębem bywała
zaszalowana deskami, tworząc korytarz zwany „pryhatą", obiegającą niekiedy cały budynek (powszechne w okolicach Zdyni).
W budownictwie łemkowskim występowało duże zróżnicowanie w malowaniu zrębu chałup od bielenia samych szpar między belkami poprzez bielenie części mieszkalnej, po bogate  zdobnictwo z kolorowych glinek występujące nad Osławą.