Do czytania i dla potomnych

29 numer „Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego” liczy aż 594 strony formatu A-6. Część zawartych tam tekstów ma charakter stricte historyczny, bardzo ważny dla dokumentacji zjawisk i procesów, ale nie do powszechnego czytania. Jest tu także dużo artykułów bardzo ciekawych, wręcz sensacyjnych. W poniższym omówieniu zacznijmy od tych – moim zdaniem – najciekawszych dla czytelników.

*

Artykuł Dariusza A. Rymara „Papierośnica Leona Kruszony” czyta się jak horror polityczny.  Leon Kruszona był po wojnie wiceprezydentem Gorzowa i w dniu jego imienin 26 czerwca 1946 roku dziesięcioro przyjaciół dało mu w prezencie papierośnicę z wygrawerowanymi swoimi nazwiskami. Papierośnica ta znajduje się w Muzeum im. Jana Dekerta. Dariusz A. Rymar prześledził losy ofiarodawców. Wszyscy byli pionierami Gorzowa, ale także – łącznie z solenizantem – członkami Polskiej Partii Socjalistycznej. I wszyscy okazali się ofiarami walki politycznej, w której musiała zwyciężyć Polska Partia Robotnicza. Jak ich eliminowano z życia politycznego, jak zadręczano psychicznie i fizycznie, jak doprowadzono do śmierci jednego z nich, Dariusz A. Rymar opowiada stylem historyka, a jednocześnie nie ukrywa swoich emocji i wzbudza emocje czytelnika.

*

Weronika Kurjanowicz i Helena Tobiasz przypominają mieszkańców Gorzowa, którzy w czasie wojny przechowywali Żydów i zostali uhonorowani medalem „Sprawiedliwy wśród narodów świata”. Choć już nie żyją, to pamięć o nich powinna trwać. Pamięć i uznanie. Autorki proponują, aby taką formą uznania było zwolnienie ich mogił z opłat za miejsce na cmentarzu komunalnym. Niebawem skończy się okres opłaty za jeden z grobów, a ponieważ osoba tam pochowana nie ma krewnych, grozi likwidacja tego grobu. Niebawem tak będzie z następnymi. Autorki stoją na stanowisku, że groby „Sprawiedliwych” nie mogą zniknąć.

*

Agata Przybysz kontynuuje rozpoczętą w poprzednim roczniku historię gorzowskiego harcerstwa. W 1951 r. nieformalnie rozwiązano istniejący od przedwojnia Związek Harcerstwa Polskiego, przekształcając go w organizację najpierw bardzo, potem mniej zideologizowane, aby ostatecznie w 1973 roku włączyć go do Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej. Autorka pokazuje kolejne etapy przekształceń politycznych oraz reakcję działaczy i młodzieży, czyli nieustanne dążenie do harcerskiego samostanowienia. Jako że historia harcerstwa nie kończy się w 1973 roku, należy się spodziewać ciągu dalszego tych politycznych zmagań z młodzieżą w tle.

*

Kilka artykułów traktuje o ludziach związanych z naszym regionem:

Jerzy Zysnarski zapytał „Jakub z Paradyża, czyli kto?”. Nasza Akademia nosi imię tego europejskiego humanisty, ale informacje o nim na stronie internetowej uczelni są szczątkowe. Autor prześledził, co o Jakubie z Paradyża napisano w najważniejszych encyklopediach i stwierdził, że tylko polskie źródła podkreślają jego związki z Polską. Dla innych jest niemieckim lub – szerzej – europejskim uczonym. Jerzy Zysnarski postuluje więc, aby naukowo przebadać życie i poglądy Jakub, dla nas, z Paradyża i tym samym stworzyć jednolitą biografię tego uczonego.

Niemiecki historyk Joachim Gasiecki przypomina Annę Pappritz – wybitną postać mieszczańskiego ruchu kobiet na przełomie XIX i XX wieku, a wywodzącą się z naszego regionu.

Grażyna Kostkiewicz-Górska, kierowniczka Działu Zbiorów Regionalnych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta otrzymała obszerny biogram autorstwa Krystyny Kamińskiej z zestawieniem jej zasług dla regionu. Tu także zestaw jej artykułów lub opracowanych przez nią bibliografii.

46 stron liczy „Nekrolog Gorzowski” Jerzego Zysnarskiego, czyli biogramy osób zmarłych w 2021 z uzupełnieniem z latami poprzednimi. Bogate źródło wiedzy o bliskich i znajomych.

*

Spośród artykułów potrzebnych przede wszystkim historykom najważniejsze to:

Edward Rymar – „Górskie nazwy obiektów terenowych, w tym miejscowości w powiatach myśliborskim i gorzowskim (w granicach sprzed 1945 r.)” – czyli słownik nazw z podaniem lokalizacji obiektu i źródła.

Piotr Dziembowski – „Wypisy chrztów z zaginionej księgi metrykalnej parafii ewangelickiej w Międzyrzeczu z lat 1814-1817”.

Tomasz Szafraniec – „Pionierzy gorzowskiej i głogowskiej Temidy (1945-1950)”.

*

Rocznik ilustrują głowy z fasad gorzowskich budynków precyzyjnie narysowane przez Romana Picińskiego, a opisane przez Agnieszkę Dębską.

***

„Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” nr 29, wyd. Archiwum Państwowe w Gorzowie Wielkopolskim, red. nacz. dr hab. Dariusz Rymar, Gorzów Wlkp. 2022, 594 s.