Jak parafianin mógł i może zostać następcą apostołów (A)

Przystępując do opracowania opowiastki opisującej drogi prowadzące szeregowego członka wspólnoty wiernych jakim jest parafianin do godności biskupa, postanowiłem skorzystać z okazji i przedstawić czytelnikowi zarazem paletę spraw pobocznych z tym tematem związanych, takich jak stroje duchownych, symbole pełnionych urzędów i inne. To jednak pociągnęło to za sobą pewien narracyjny rozgardiasz z dygresjami i oraz przeskoki czasowe, co skłania mnie ku prośbie pod adresem czytelnika o jego wyrozumiałość wobec ewentualnych utrudnień w lekturze.

Słowo Kościół pisane dużą literą określa ogół wiernych wyznawców zasad określonej doktryny religijnej. W teologii chrześcijańskiej tak nazywa się wspólnotę ludzi ze wszystkich narodów, których początek dała misyjna działalność wysłanych w świat przez Jezusa Chrystusa apostołów z poleceniem: „Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem”.

Apostołowie zakładając w różnych miejscach Imperium Rzymskiego pierwsze gminy jego wyznawców, na ich czele drogą mianowania stawiali kapłanów wybieranych w z grona wiernych, którzy powinni „cieszyć się dobrą sławą i pełnych Ducha oraz mądrości”.

W liturgii starożytnych Izraelitów znano ceremoniały namaszczania olejami osób wyróżnianych stanowiskami religijnych przywódców i zwyczaj ten stosowano także w trakcie nadawania miana kapłana chrześcijan. Hebrajskie słowo „Mesjasz”, przetłumaczone na język grecki jako „Chrystus” tłumaczy się jako „namaszczony”.  Olej którym dokonywano i dokonuje się nadal aktu namaszczenia jest mieszanką święconej oliwy i balsamu nosi nazwę krzyżma. To namaczanie przez apostoła swego zastępcę w wyznaniowej gminie było pierwszym krokiem możliwości awansu jej członka na duchownego.

Wyprzedzając chronologiczną kolejność pojawienia się urzędu biskupa i jego wyłaniania spośród wiernych dodajmy tu, że dalszym rozwoju praktyk inicjacyjnych czyli ceremoniałów wprowadzania wyznawców nauk Nowego Testamentu w kolejne etapy ich duchowego rozwoju, namaszczanie krzyżmem jako znakiem Ducha Świętego rozszerzono także na wiernych. Dziś krzyżmem namaszcza się wiernego akcie chrztu i podczas bierzmowania, a duchownych w ceremonii nadawania im stopni kapłańskich oraz wyświęcania (dedykacji) ołtarza czy kościoła. Ceremoniał składa się z rytualnych gestów, w tym znaku krzyża i wypowiedzenia ustalonej formuły dla każdej formy namaszczenia odrębnej.

Wśród kapłanów pojawia i biskup

Antyczne wspólnoty wiernych w dalszym swym rozprzestrzenieniu się chrześcijaństwa stanęły przed niebezpieczeństwem deformacji głoszonej doktryny wiary. Aby temu zapobiec wyłoniła się konieczność powołania dla poszczególnych prowincji nadzorców dbających o prawomyślność głoszonych przez kapłanów nauk i przestrzeganie przez nich obowiązujących moralnych wymogów. I tak pojawił się urząd arcykapłana, nazwanego biskupem od łacińskiego słowa episcopus-nadzorca opiekun.

Równocześnie wykształcała się trzystopniowa hierarchia duchowieństwa. Diakoni jako stopień pierwszy, prezbici stopień drugi i biskupi stopień trzeci.

W gronie wiernych osoby duchowne wyróżniały się od innych szczególną pobożnością, znajomością Pisma Świętego oraz cechami przywódczymi. Także strojem. W starożytności były modne i powszechnie używane tuniki, szerokie i długie koszule w które podobnie jak inni wierni w pierwszych gminach chrześcijańskich odziani byli także kapłani. Gdy z czasem moda wiernych ulegała zmianom, a w strukturze społecznej zaczął się wyodrębniać uprzywilejowany stan duchownych, kapłani dla odróżnienia się od pozostałych członków wspólnoty zachowali tamten strój, który od VI weku przybrał kształt sutanny (od włoskiego sottano – spódnica). Synod w Bradze nakazał w roku 572 kapłanom wychodzącym z domu noszenie takiego stroju.

Sutanna w obecnym kształcie pojawiła się w XVI wieku. Jako szata przypomina długą po kostki suknię, w kolorze czarnym z liczbą 33 guzików symbolizujących lata życia Jezusa. Sutannę białą nosi papież, czerwoną – kardynałowie, fioletową (rubinową) – arcybiskupi, biskupi i infułaci (księża bez tytułu biskupa upoważnieni do noszenia w trakcie sprawowania nabożeństw infuły czyli biskupiego nakrycia głowy) oraz kapłani z tytułem kanonika.

Czarną sutannę mogą także nosić przygotowujący się do kapłaństwa klerycy otrzymujący ją podczas uroczystego obrzędu tak zwanych obłóczyn. Strój podobny do sutanny (sutanela lub rewerenda) mają prawo nosić także  ministranci (sutankę), którzy zakładają na nią komżę, rodzaj koszuli białego koloru – symbolu czystość serca i ducha.

Strój ministranta, ilustracja za internetową handlową ofertą

Diakonami w pierwszych gminach chrześcijańskich nazywano osoby z grona wiernych wybrane do rozdziału pomiędzy potrzebujących przynoszonych przez wiernych dóbr. Nadzorował ich pracę archidiakon. W dalszej ewolucji tego stanowiska diakoni nabyli przywilej wspierania kapłanów drugiego i trzeciego stopnia, także w głoszeniu Pisma Świętego odprawianiu niektórych nabożeństw, udzielaniu chrztów, ślubów i pogrzebów oraz uczestniczenia wraz z nimi w ceremoniałach religijnych. Dziś absolwenci (alumni) seminariów duchownych zanim zostaną wyświeceni na kapłanów drugiego stopnia otrzymują świecenia diakonatu. W Polsce diakon jako osoba duchowna ma prawo nosić sutannę lub koszulę z koloratką, ale nie jest do tego zobowiązany.

Sutanna z koloratką. Ilustracja za handlową reklamą

Podczas uczestniczenia w religijnych rytuałach diakon na sutannę zakłada albę – białą szatę do kostek z długimi rękawami, albo stułę – długą szeroką wstęgę zawieszaną się na szyi, a na nią dalmatykę – długą i szeroka nieprzepasana szatę o krótkich i szerokich rękawach oraz kapę inaczej pluwiał, albo nieszpornik – rodzaj bogato zdobionej peleryny.

Dalmatyka. Reklama z oferty handlowej

Prezbiterzy

Grupa duchownych otaczających biskupa tworzyła presbyterium, którego zadaniem było niesienie pomocy w liturgii i zarządzaniu tworzącej się diecezji. Prezbiterem albo prezbitrem, czyli w potocznym rozumieniu księdzem zostawał diakon. Dziś aby zostać księdzem wymaga się aby miał ukończony dwudziesty piąty rok życia i posiadał wystarczającą dojrzałość, z zachowaniem sześciomiesięcznego odstępu po święceniach na diakona, a święceń udziela mu biskup. Powołaniem prezbitera jest głoszenie Słowa Bożego, sprawowanie sakramentów i wychodzenie naprzeciw wszystkim duchowym potrzebom wiernych oraz innych poszukujących Boga. Strojem prezbitera jest czarna sutanna z pelerynką (mucet) pasek i nakrycia głowy w postaci czarnego biretu (okrągłe nakrycie głowy trójrożne lub czterorożne z pomponem, którego kolory wyrażają pełnioną funkcję ). Zamiast nich może nosić strój krótki, czyli ciemny garnitur oraz najlepiej czarną lub białą koszulę z koloratką. To prywatnie, w stroju codziennym, natomiast podczas sprawowania mszy świętej bądź nabożeństwa, kapłani przywdziewają szaty liturgiczne. Należą do nich: humerał – chusta na ramiona, alba, komża – czyli skrócona alba, cingulum – pasek, którym przepasuje się albę, stułę, jako wyświęcony diakon dalmatykę, następnie ornat – rodzaj zwierzchniego płaszcza oraz w przepisanych okolicznościach poza mszą świętą kapę inaczej pluwiał, albo nieszpornik – rodzaj obszernej ozdobnej peleryny.

Kapa

O sposobach wyboru biskupów

W średniowieczu podobnie jak i współcześnie biskupów wybierano i wybiera się z grona prezbiterów, kapłanów. W czasach antycznych wybierali ich i namaszczali apostołowie, a po nich gremia kapłanów drugiego stopnia.

Katedra w Fürstenwalde. Tablica pamiątkowa biskupa lubuskiego Jana VII Dehera w
szatach pontyfikalnych w mitrze i z pastorałem. Fot. G. Kostkiewicz-Górska

Kandydat na biskupa trzy miesiące po wyborze przez upoważnione gremium musi zostać przez kapłana trzeciego stopnia wyświęcony, konsekrowany, czyli uczestniczyć w obrzędzie aktu nadania mu sakry. Podczas tego obrzędu biskup otrzymuje trzy symbole swej władzy: mitrę (infułę) – wysokie nakrycie głowy z dwoma rogami a w średniowieczu symbolami Starego i Nowego Testamentu. Pastorał – długą laskę o ślimakowatym zwieńczeniu symbolizująca władzę pasterską i pierścień – znak zaślubin z diecezją noszony na serdecznym palcu.

Godność biskupa uwidoczniona jest także przywilejem noszenia odpowiednich szat liturgicznych w ustalonym kolorze. Wyżsi duchowni na sutannę zakładają szatę okrywającą ramiona do łokci z guzikami na piersi zwane mucetem. Biskupi noszą mucet w kolorze fioletowym, kardynałowie purpurowym, a papież karmazynowej lub białej.

Biskupi prałaci i kanonicy nosili jeszcze manolety. Były to sięgające kolan peleryny bez rękawów zniesione po soborze watykańskim.

Lata II Soboru Watykańskiego w Rzymie. W sutannie z paskiem ksiądz Tadeusz Pieronek, wtedy student na Wydziale Prawa Cywilnego Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego. Odziani w manolety: Jan Pietraszko biskup pomocniczy diecezji krakowskiej i Karol Wojtyła arcybiskup krakowski

Tak więc na dawnym etapie dziejów Kościoła biskup był wybierany z grona wyróżniających się wiernych. Najpierw awansując na diakona, potem na prezbitera z zespołu kapłanów określonej prowincji, po wyborze swą siedzibę urządzając w jej stolicy, której świątynia parafialna, lub fara, gdy kościołów było w nim więcej, stawała się katedrą.

Tekst: Zbigniew Czarnuch