Lubimy legendy

W połowie lat 60. minionego wieku nauczyciel historii w Szkole Podstawowej nr 1 w Zbąszyniu polecił uczniom, aby najpierw przepytali babcie, dziadków i ciocie o legendy i baśnie znane im w młodości, a potem je zapisali. Tym nauczycielem był Zdzisław Linkowski, potem długoletni dyrektor gorzowskiego muzeum, a jednym z uczniów Eugeniusz Kurzawa, który po ok. 50 latach opracował książkę „Biała dama z pękiem kluczy. 111 podań i legend z Regionu Kozła”.

*

„Region Kozła” to nazwa stowarzyszenia gmin znajdujących się na pograniczu woj. lubuskiego i woj. wielkopolskiego. Obejmuje sześć gmin z pięciu powiatów: z województwa lubuskiego: Babimost i Kargowa pow. zielonogórski, Zbąszynek pow. świebodziński, Trzciel pow. międzyrzecki oraz z województwa wielkopolskiego Zbąszyń pow. nowotomyski i Siedlec pow. wolsztyński. Łączy je położenie nad rzeką Obrą, szczególny instrument kapel ludowych – kozioł, ale przede wszystkim to, że zawsze leżały na pograniczu. Przez wieki były w granicach Polski ale obok granicy z Prusami, potem formalnie w Prusach, ale w etnicznej Polsce (zachodnia Wielkopolska), w okresie międzywojennym tereny te były podzielone granicą polsko-niemiecką, a po 1945 r. w całości znalazły się w Polsce.

*

Gdy na lekcji historii w zbąszyńskiej szkole dzieci czytały opowieści swoich dziadków, okazało się, że wiele się powtarza, ale niedokładnie: jedni wprowadzali nowe realia, u drugich inne imiona nosili bohaterowie, u trzecich zakończenie okazywało się całkiem odmienne. Teraz naukowo obeznany z tematem Eugeniusz Kurzawa zastanawia się, czy były to legendy znane wszystkim, a tylko modyfikowane w rodzinach, czy przeczytane z dostępnych zbiorów i po prostu przyswojone.

Jako pierwszy legendy z tego regionu zebrał i w 1893 r. po niemiecku opublikował Otto Knoop – Niemiec ze słowiańskimi korzeniami. Potem zajął się nimi polski nauczyciel Jan Tomiński, który wydał książkę 1939 r. Kilka legend zapisała Maria Zientara Malewska rodowita mieszkanka Babimostu.

W latach 50. i 60. popierano wydawanie książek z legendami, by przy ich pomocy budować tożsamość nowych mieszkańców nie tylko Regionu Kozła, ale całej Ziemi Lubuskiej. Powstało kilka książek literackich, których autorzy wykorzystywali dawne motywy, aby zbudować własną opowieść odpowiadającą na polityczne zapotrzebowanie.

Legedny zebrane przez badaczy-etnografów najczęściej mają formę krótkiego zapisu, natomiast literackie są dość długie. Legendy powstają ciągle. Nawet współcześnie odkrywane są stare, a dotąd niezapisane opowieści. Adresatami tworzonych współcześnie najczęściej są dzieci. Legendy mogą być krótsze i dłuższe, z opisem zdarzeń lub inscenizowaną fabułą, nawet powstają sztuki teatralne wykorzystujące motywy z legend.

*

W zbiorze „Biała dama z pękiem kluczy” legendy ułożone są w tematyczne rozdziały:

Białe damy, kasztelanowie i smok

Niezwykłe wydarzenia

O dziwnych zwierzętach i niesamowitych jeźdźcach

Dziwne i tajemnicze miejsca

Diabły i czarownice

Widma, zjawy i zmory

Najwięcej legend dotyczy niezwykłych wydarzeń oraz miejsc. Budowane były przede wszystkim na podstawie przeżyć tych, którzy w nich uczestniczyli. Ludzie po prostu nie umieli wytłumaczyć sobie pewnych zjawisk lub zdarzeń, dlatego przenosili je do świata fantazji.

Tylko jedno krótkie opowiadanie dotyczy nieznanego w naszych stronach smoka:

Wśród mieszkańców Trzciela opowiadano o tym, że gdzieś w pobliżu miasta mieszkał i grasował okropny smok. Długo terroryzował mieszkańców. Na szczęście w końcu znalazł się mężny rycerz, który pokonał potwora. Na pamiątkę owego wydarzenia uwieczniono owego rycerza w herbie miasta. Widnieje on w herbie Trzciela do dziś.

Jak można wyczytać w informacji towarzyszącej legendzie, nie udało się ustalić źródła, które szerzej by opisywało tego smoka. Natomiast św. Jerzy wsławiony tym, że zabił smoka, awansował do herbu miasta.

*

Eugeniusz Kurzawa przeszukał wszystkie możliwe źródła i dokopał się 111 legend. W książce zaprezentował je wszystkie (oprócz sztuk scenicznych) we wcześniej zapisanej formie, ze zmianą tylko np. ortografii. Każda z legend jest podpisana z podaniem miejsca pierwodruku, a wiele opatrzonych także krótkim komentarzem historycznym.

Legendy można czytać po kolei lub na wyrywki. Można snuć dziwną opowieść, a można także badać jej pochodzenie i naukowe umocowanie. Można samodzielnie uruchamiać wyobraźnię lub poddać się magii ilustratorów.

Bardzo ładną formę graficzną książce nadali Agnieszka Juraszczyk i Wojciech Olejniczak. Wykorzystano zdjęcia z kolekcji szklanych negatywów Fundacji TRES, na których utrwalono zbąszyńskie realia. Zdjęcia tu pokazane to temat na oddzielne opowiadanie.

*

Niewiele mamy wydawnictw zwartych, podobnych do „Białej damy z pękiem kluczy”. Bibliografia obejmująca legendy naszego, gorzowskiego regionu przygotowana przez WiMBP obejmuje 136 pozycji. Są to przede wszystkim legendy opublikowane w prasie. Przed laty wydana została książka Rosemarie Pankow „Legendy i historie Ziemi Torzymskiej i okolic”. Są to opowieści z obecnego powiatu sulęcińskiego zebrane przez niemiecką autorkę, niestety kiepsko przetłumaczone na język polski.  Są „Legendy Ziemi Kostrzyńskiej” z zapisem historii związanych z Janem Kostrzyńskim opracowane przez Bogusława Mykietowa, ale wydane dawno i niewielkim nakładzie. Gorzowskich realiów dotyczy „Zaczarowana fontanna” z nowymi, wierszowanymi legendami dla dzieci autorstwa Władysława Wróblewskiego. Niedawno ukazał się tom wierszy Andrzeja Waleńskiego pod wielce obiecującym tytułem „Legendy gorzowskie”, ale poziom literacki tych nieudolnych rymowanek nie pozwala mi na ich promowanie.

Kiedy doczekamy się autorskiego zbioru legend z naszej, północnej części Ziemi Lubuskiej?  A może zrodzą się nowe legendy, podobne do tych, które dla Barlinka i okolic stworzyła Romana Kaszczyc w książce „Duchy z puszczy rodem”? Nie tylko dzieci lubią legendy. Książki z regionalnymi opowieściami zawsze znajdą szerokie grono odbiorców. Autorzy – pomyślcie o tym.

***

„Biała dama z pękiem kluczy. 111 podań i legend z Regionu Kozła”, redakcja i opracowanie, wstęp i posłowie Eugeniusz Kurzawa wyd. Stowarzyszenie Gmin RP Region Kozła, [Zbąszynek] 2019, 188 s.