Na początku był Santok

Badania archeologiczne w Santoku prowadzono w latach 1958-1965, a dopiero niedawno ukazała się wielka księga z ich wynikami. Ponad pół wieku po zakończeniu prac odkrywkowych. Dużo, a jednak niewiele w stosunku do okresu, jakich te badania dotyczyły. Podczas prac wykopaliskowych gromadzono wszystko, co dotyczyło tego grodu od połowy VIII do połowy XIII wieku, a także w pełnym średniowieczu.

*

Zdaniem archeologów Santok to stanowisko kluczowe dla poznania historii i kultury północno-zachodniej Wielkopolski. Archeolodzy zdokumentowali niezakłócony układ średniowiecznych nawarstwień kulturowych i pozyskali różnorodny zestaw źródeł, co pozwoliło na analizę wielu aspektów życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Santoka.

Tak długi czas dzielący zebranie od opracowania materiału ma też plus. Teraz zastosowano nowe techniki badawcze, które pozwoliły na ściślejsze datowanie znalezionych obiektów.

*

Księgę „Santok. Strażnica i klucz królestwa polskiego. Wyniki badań z lat 1958-1965” wydano w monumentalnej serii „Origines Polonorum”, którego wydawcą jest Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Wcześniej wydano tomy poświęcone najdalszej przeszłości Lublina, Kołobrzegu, Szczecina, Przemyśla, Płocka, Gniezna. Na tej liście jest także Międzyrzecz z wynikami badań nad grodem i zamkiem w IX-XIV wieku. Księgę jemu poświęconą wydano w 2015 r. a naukową jej redakcję prowadził prof. Stanisław Kurnatowski. Księga o Santoku jest trzynastą w tej serii.

*

Redaktorem naukowym „Santoka” jest dr Kinga Zamelska-Monczak, która od 2007 r. prowadzi najnowsze badania w Santoku, a pracuje w Ośrodku Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu. Prezentację badań podzielono na dziewięć rozdziałów, a do księgi dodano płytę z mapami i ilustracjami omawianych obiektów.

*

Zawartość kolejnych rozdziałów:

1. Historia wykopalisk oraz metody badań w latach 1958-1965.
2. Rekonstrukcja pierwotnego układu terenu wokół Santoka. Od Grodna aż do Atlantyku przed wiekami ciągnęła się jedna wielka dolina, którą płynęła woda. Osiedle w Santoku zostało założone na wyspie stworzonej przez odnogi rzeki. Ten rozdział dotyczący geologii opracowali naukowcy ze Szczecina.
3. Studium dziejów Santoka opracowane na podstawie źródeł pisanych i ikonograficznych.
4. Stratygrafia nawarstwień odsłoniętych podczas badań grodu i podgrodzia. Największa rozbudowa umocnień nastąpiła w drugiej połowie X wieku, kiedy Santok został włączony w struktury państwa polskiego. Prawdopodobnie powstały tu budowle o charakterze reprezentacyjnym i sakralnym, ale zły stan zabytków kamiennych, zniszczonych już w średniowieczu, nie pozwala na potwierdzenie tej tezy. Na tej podstawie opracowano przestrzenną wizualizację grodu i podgrodzia.
5. Analiza materiałów archeologicznych. Rozdział bardzo obszerny zawiera omówienie kolejno: naczyń ceramicznych, przedmiotów z kości i poroża, przedmiotów z drewna, militariów, zabytków ze szkła, przedmiotów kamiennych i ozdób jubilerskich, przedmiotów ze skóry, tekstyliów. Najciekawsze: tu odkryto najstarsze w Polsce obuwie ze skóry. Pochodzi z 2 poł. VIII wieku i dowodzi, że już wówczas buty składały się z kilku części. Unikatowe są także tak dobrze zachowane liczne fragmenty tkanin wełnianych, uznawane za najstarszy taki zespół na ziemiach polskich. Wśród zabytków znalezionych w Santoku jest 245 przęślików, czyli niewielkich krążków z otworem, które przyczepione do nici miały zapobiegać zsuwaniu się tej nici nawiniętej na wrzecionie. Na podstawie badań wykonano komputerową rekonstrukcję trzech tkanin.
6. Analiza materiałów bioarcheologicznych, czyli szczątków zwierząt lub roślin. Na tej podstawie można określić, co jadali mieszkańcy, jak różniło się pożywienie mieszkańców grodu od podgrodzinan. Analiza palinologiczna pozwoliła na ustalenie, jakie trawy otaczały gród i jakie grzyby miały degradujący wpływ.
7. Stanisław Sinkowski z gorzowskiego Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta opracował rozdział „Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w okolicach Santoka w świetle badań Archeologicznego Zdjęcia Polski”.
8. Gród santocki był użytkowany do XV wieku, czyli dłużej niż obejmowały badania archeologiczne. Ciąg dalszy jego dziejów dopisały Izabela Ignatowicz i Małgorzata Pytlak także z Muzeum Lubuskiego.
9. Rozdział ostatni prezentuje sumę badań nad średniowiecznym Santokiem, a przede wszystkim poszczególne etapy jego rozwoju, znaczenie i funkcję, jakie pełnił na tle przemian regionu.

*

Monumentalne wydawnictwo: duży format, aż 500 stron, wiele rysunków i fotografii, obszerne omówienia każdego tematu. Dla specjalistów źródło podstawowe, dla zwykłych czytelników – dużo ciekawych informacji. Dla gorzowian – duma, że tak blisko nas jest jeden z ośrodków najważniejszych dla najwcześniejszej historii Polski. Dla wszystkich – zaproszenie do zwiedzenia nowej wystawy w wyremontowanym Muzeum Grodu Santok w Santoku. Tam na własne oczy można zobaczyć to, o czym piszą naukowcy.

***

„Santok. Strażnica i klucz królestwa polskiego. Wyniki badań z lat 1958-1965”, seria „Origines Polonorum”, red. nauk. Kinga Zamelska-Monczak, wydawca Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2019, 502 s.