Żydowski świat

Prezentowana po sąsiedzku książka „Ślady” pokazuje, jak współcześnie szukamy tego, co pozostało po Żydach w naszym nadodrzańskim świecie. Natomiast prof. Elżbieta Skorupska-Raczyńska wróciła do powieści Elizy Orzeszkowej i pokazała, jak wyglądał żydowski świat nad Niemnem (lub w sąsiedztwie) w XIX-wieku. Analizę kultury połączyła z analizą języka, jakim znakomita pisarka go opisała. A wszystko to w książce „Żydzi w powieściach współczesnych Elizy Orzeszkowej”.

*

Pod swoje szkiełko i oko pani rektor Akademii im. Jakuba z Paradyża i prof. dr hab. Elżbieta Skorupska-Raczyńska wzięła powieści z wczesnego okresu twórczości pisarki: „Cnotliwi”, „Pamiętnik Wacławy”, „Pan Graba”, „Eli Makower”, „Meir Ezofowicz”, „Sylwek Cmentarnik”, „Dziurdziowie” i „Jędza”. Dwie z nich – „Eli Makower” i „Meir Ezofowicz” dzieją się w środowisku żydowskim, w innych Żydzi są bohaterami drugoplanowymi, ale istotnymi dla życia polskiego dworu lub miasteczka. Bo przecież przez wieki Polacy i Żydzi żyli obok siebie w relacjach ustalonych przez prawo i tradycję. Aż przyszła II połowa XIX wieku z ideologią niosącą kult wiedzy, uznanie dla pracy, tolerancję i coraz wyraźniej podkreślane równouprawnienie wszystkich ludzi. Od Polaków oczekiwano szacunku dla Żydów, a od Żydów włączenia się w sprawy narodowe, co oznaczało przede wszystkim wyjście z ciasnego własnego środowiska, często także odstąpienie od religii. Obie nacje musiały pokonać głęboki rów od lat je dzielący.

*

Elżbieta Skorupska-Raczyńska analizuje żydowski świat na kilku płaszczyznach i każdemu aspektowi poświęca oddzielny rozdział:

– Żydowskie miasteczko,

– Karczmarz, handlowiec, krawiec, dzierżawca – czyli zajęcia Żydów,

– Frater i reformista – czyli o cenie za przekraczanie tradycji,

– Żyd syjonista – czyli o budzeniu się tendencji narodowych,

– Żyd idealista,

– Rodzina żydowska,

– Żydowskie dziecko.

Eliza Orzeszkowa na własne oczy widziała tamte miasteczka lub ulice żydowskie, znała tryb życia i obyczaje Żydów, poznała tragedie, jakie się wiązały z przekraczaniem tak istotnej dla nich tradycji. A przekraczać ją było trzeba, bo zamkniecie się groziło degeneracją. Swoje obserwacje i wiedzę o żydowskim świecie pisarka przeniosła na karty powieści realistycznie ukazując świat i ludzi. A że jej książki były chętnie czytane, za ich pomocą kształtowała poglądy i wrażliwość odbiorców. Uczyła szacunku, tolerancji i widzenia w Żydach ludzi takich samych jak my.

*

Opis świata i realizacja pozytywistycznych haseł w powieściach to jeden aspekt tej książki. Elżbieta Skorupska-Raczyńska jest przede wszystkim językoznawczynią, więc pokazuje, jakimi zabiegami językowymi Orzeszkowa kształtowała przedstawiony świat. Aby to zbadać, trzeba się pochylić nad użytym słowem, zobaczyć jego znaczenie, barwy, plastykę, celność, trafianie do wyobraźni odbiorcy itd. Omawiane powieści należą do młodzieńczych utworów pisarki, na nich kształtowała swój kunszt, ale już widać, jak była wrażliwa na dobór słów, na rytm wypowiedzi, na indywidualny lub środowiskowy język.

*

Eliza Orzeszkowa tworzyła półtora wieku temu. Inny był jej świat, inni byli ludzie, inna poetyka twórczości literackiej. Dziś pamięta się ją jako autorkę „Nad Niemnem”, powieści przybliżanej w szkole. Do innych jej powieści raczej się nie sięga.

Elżbieta Skorupska-Raczyńska ma wiele odwagi zajmując się twórczością Elizy Orzeszkowej, bo to nie jest modny rodzaj twórczości. A przy tym udowadnia, że Orzeszkowa była mistrzynią słowa, że – choć pomijana – należy do najlepszych polskich autorów, nie tylko autorek. I że warto wrócić do lektury jej książek.

***

Elżbieta Skorupska-Raczyńska, „Żydzi w powieściach współczesnych Elizy Orzeszkowej (studium kulturowo-językowe)”, wyd. Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim, Gorzów Wielkopolski 2022, 302 s.